آشنایی با ساز بادی_برنجی توبا/سازی بزرگ با صدایی عمیق

موسیقی نو: ساز بادی برنجی توبا (به فرانسوی و انگلیسی: tuba) بزرگترین ساز در خانواده سازهای برنجی که ویژگی آن اندازه بزرگ و صدای عمیق آن است. همانند تمامی سازهای برنجی، صدا از طریق دمیدن هوا در داخل دهانه ساز تولید می‌شود. طرز کار توبا و باریتون یکسان است ولی طول این ساز دو برابر طول باریتون است. در نواختن خطوط باس یا ملودی صدای پائین و بی‌نظیر توبا زیباست. برخلاف تصور که صدای توبا یکنواخت و ثابت نیست اگر این ساز به صورت تکنوازی مورد استفاده قرار گیرد زیر و بمی یا نواک پائینی دارد. با توجه به این که کار با باریتون نسبت به توبا کمی راحت‌تر است بسیاری از نوآموزان با باریتون شروع کرده و بعد از یک یا دو سال سراغ این ساز می‌روند.

مراقبت از این ساز آسان‌تر از یک ساز بادی چوبی و بسیار شبیه ترومپت یا باریتون است. این ساز در یک محفظه معمولاً متشکل از دو یا گاهی اوقات سه قطعه، نگه‌داری می‌شود. تنها نگه‌داری منظم این ساز روغن کاری دریچه‌ها و گریس زدن به اسلایدها (لغزنده‌ها) در صورت نیاز است.

طریقه نواختن ساز

ساز بادی برنجی توبا با دست راست نواخته می‌شود. بازوی چپ معمولاً زیر ساز را نگه می‌دارد. اَشکال و اندازه‌های مختلف این ساز وجود دارد. برخی دارای دریچه‌هایی هستند که به صورت عمودی زاویه‌دار شده‌اند و دهانه‌ای که به سمت چپ ساز متصل شده است. سایر توباها دارای دریچه‌هایی هستند که به صورت قطری نسبت به دهانه زاویه دارند و به سمت راست ساز متصل هستند. قسمت بل توبا می‌تواند به سمت بالا مستقیم شده باشد یا به سمت جلو خم شده باشد. هیچ یک از این تفاوت‌ها واقعاً برای نوازندگان جوان‌تر مسئله‌ای ایجاد نمی‌کند. برندهای خوب سازها از تمام این اشکال و فرم‌ها در توباها استفاده می‌کنند.

شباهت ها و تفاوت ها با ساز سوزافون(سوسافون)

توباهای دانشجویان در اندازه‌های مختلف موجود هستند. تفاوت بین این سازها با میزان شدت پیچش این لوله‌ها ایجاد می‌شود. اگر چه توباها با اندازه ¾ کوچک‌تر به نظر می‌رسند، آنها واقعاً طولی برابر و زیر و بمی برابر همانند توباهای بزرگ دارند. لوله‌ها تنها محکم‌تر پیچیده می‌شوند. نوع دیگری از این ساز وجود دارد که نام متفاوتی دارد. این نوع توبا سوزافون نامیده می‌شود. سوزافون به عنوان توبای رژه شناخته می‌شود. این نوع توبا در جلوی نوازنده مارپیچ شده است و به سمت جلو قرار می‌گیرد. سوزافون‌ها از برنج یا پلاستیک سفید ساخته می‌شوند. تفاوت مابین سوزافون و توبا بسیار کم است. هر دو این سازها نت یکسانی می‌نوازند و از فرم و شکل یکسانی برای دریچه استفاده می‌کنند. علاوه بر تفاوت فاحش در شکل، تفاوت دیگر مشابه با تفاوت مابین ترومپت و کورنت است. لوله‌گذاری در این ساز و کورنت نسبت به سوزافون و ترومپت به میزان بیشتری مخروطی شکل است.  این ساز و سوزافون‌ برای مبتدیان قابل استفاده هستند. اگر سوزافون با یک صندلی سوزافون نگه داشته شود حتی مبتدیان خیلی کم سن و سال هم می‌توانند با آن کار کنند. رایج‌ترین و بهترین ساز برای مبتدیان توبای مدل دانشجویی ¾ است.

توبا با کاربردهای متفاوت

توباهای در سطح حرفه‌ای دارای اندازه‌ها زیر و بمی‌های مختلفی هستند. این نوع این سازها در مقایسه با توباهای مورد استفاده مبتدیان که سه دریچه دارند شامل چهار یا پنج دریچه هستند. که اینها شامل توباهای CC، Eb توباهای  (بمول E) و توباهای F‌ هستند. مبتدیان باید با یک توبا یا سوزافون BBb (بمل B‌ دوبل) شروع کنند. توباها به اندازه ترومپت و کلارینت متداول و محبوب نیستند. وجود تعداد معدودی هنرجو برای این ساز گویای این است که رقابت در عرصه نواختن این ساز چندان شدید نیست. نوازندگان خوب این ساز از دید مربیان باندها بسیار ارزشمندند چرا که تنها تعداد کمی نوازنده خیلی ماهر این ساز وجود دارد. توبا در انواع گروه‌‌های موسیقی قابل شنیدن است. این سازها بطور گسترده در باندها، ارکستر سمفونی‌ها و گروه‌های جز یا به عنوان ساز تکنوازی شنیده می‌شود.

انتخاب‌های خوب متعددی برای خرید این ساز برای مبتدیان وجود دارد. از آنجا که این ساز بسیار گران‌تر از بسیاری از سازهای دیگر هستند، بسیاری از مدارس، توباهایی برای قرض دادن به فراگیران این ساز دارند. خرید توبای دست دوم هم گزینه خوبی است. احتمال اینکه توبای دست دوم نسبت به توبای بادی چوبی دچار مشکل باشد کمتر است. اگر دریچه‌ها آزادانه حرکت کنند.

ساختار ساز توبا

همانند بسیاری از سازهای برنجی، توبا یک لوله فلزی بلند است که دارای شکلی خمیده، مستطیلی و با یک زنگ بزرگ در انتهای آن است. توبا دارای اندازه‌های از ۹ تا ۱۸ پا است، هرچه این ساز بلندتر باشد، صدای آنها پائین‌تر است. توباهای استاندارد تقریباً ۱۶ پا مجرا دارند. معمولاً در هر ارکسترا تنها یک توبا استفاده می‌شود و معمولاً هارمونی را می‌نوازند. نوازنده در حالت نشسته، توبا را در دست می‌گیرد و قسمت زنگ شکل آن به طرف بالا نگه می‌دارد. نوازنده در داخل یک دهانه خیلی بزرگ blow and buzz می‌کند و با استفاده از دست دریچه‌ها را می فشارد که سبب تغییر صدا می‌شود. نواختن و درآوردن صدای توبا به نفس زیادی نیاز دارد.

تاریخچه ساز بادی برنجی توبا

در ۱۲ سپتامبر سال ۱۸۳۵، ویلهلم فردریک واپریچ و ژوهان گاتفرید موریتز باس توبا را در کلید F1 اختراع کرد. ساز اصلی که این دو نفر اختراع کردند پنج دریچه از نوع Berlinerpumpen که پدر دریچه‌های پیستونی امروزی هستند. اولین توبای تنور در سال ۱۸۳۸ توسط کارل ویلهلم موریتز، پسر جان گاتفرید موریتز اختراع شد.

افزودن دریچه‌ها نواختن پائین در سریهای هارمونیک ساز را امکان‌پذیر ساخت و هنوز دارای گزیده‌ای از نت‌های کامل است. قبل از اختراع دریچه‌ها، سازهای برنجی به نت‌های سری‌های هارمونیک محدود شده بودند و عموماً با توجه به زیر و بمی پایه خیلی بالا نواخته می‌شوند. هارمونیک‌ها سه اکتاو بالای زیر و بمی پایه تقریباً یک گام کامل از یکدیگر جدا هستند و انواع مفیدی از نت‌ها را امکان‌پذیر می‌سازند.

افیکلاید (ophicleide) که سازی شبیه این ساز است از یک دهانه ساز برنجی کاسه‌ای شکل استفاده می‌کند ولی از کلیدها و سوراخ‌های تن مشابه با ساکسیفون‌های مدرن استفاده می‌کند. یکی دیگر از سازهای پدر توبا، سرپنت (serpent)، یک ساز باس که شکل مارپیچی آن سوراخ‌های صدا را در دسترس نوازنده قرار می‌دهد. سوراخ‌های تن زیر و بمی را با ایجاد یک نشتی عمدی در باگل (شیپوره) ساز ایجاد کردند. در حالیکه این امر زیر و بمی را تغییر داد روی رنگ صدا نیز یک تاثیر شدید داشت. با استفاده از دریچه‌ها طول دریچه تنظیم شده و یک صدای نرم و صاف تولید کرد که همین صدا سبب معروفیت آن شد.

آدولف ساکس (Adolphe Sax)، همانند وایپرچ (Wieprecht) علاقه‌مند به ساخت و فروش سازهایی از سوپرانو تا باس بود و مجموعه‌ای از سازهای برنجی تحت عنوان ساکس هورن ایجاد کرد. سازهایی که توسط ساکس ساخته شد عموماً در E♭ و B♭ ساخته شدند در حالیکه باس توبای وایپرچ و متعاقب آن زیر و بمی توبای کنترا باس سرونی (Cerveny) در F و C تنظیم شدند. سازهای ساکس در فرانسه غالب شدند و بعدها در بریتانیا و امریکا که حاصل محبوبیت و مهاجرت سازندگان ساز همانند گوستاو آگوسته بسون است که از فرانسه به انگلستان مهاجرت کرد و هنری دیستین که سرانجام به آمریکا رفت. پس از آن انواع مختلف دیگر توبا شامل برخی با انواع مختلف دریچه ها و تعداد متفاوت دریچه ها وجود داشته اند.

جنس ساز

ماده خام اولیه که در ساخت این ساز استاندارد استفاده می‌شود، برنج است. برنج آلیاژی متشکل از مس و روی است. سایر فلزاتی که ممکن است برای اصلاح مشخصه‌های این آلیاژ اضافه شوند عبارتند از قلع و نیکل. رایج‌ترین نوع برنج که در ساخت ساز استفاده می‌شود، برنج زرد رنگ است که شامل ترکیب ۷۰/۳۰ مس و روی می‌شود. این ماده زردرنگ و شکل‌پذیر است. سایر انواع برنج نیز در صورتیکه اثرات مختلفی مد نظر باشد مورد استفاده قرار می‌گیرند. به عنوان مثال، برنج طلایی- قرمز که متشکل از ۸۰ درصد مس و ۲۰ درصد روی است، رنگ طلایی‌تر و صدایی کمی متفاوت‌تر دارد. برنج نقره‌ای متشکل از مس، روی و نیکل نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد.

روی در برنج قابلیت شکل پذیری بیشتری برای آلیاژ در دماهای پائین‌تر ایجاد می‌کند. برخی سازندگان سفارشی ترکیب ویژه‌ای از برنج برای قسمت‌های مختلف توبا استفاده می‌کنند. به عنوان مثال، ماده ای تحت عنوان آمبروز (Ambroze) که متشکل از ۸۵ درصد مس، ۱۳ درصد روی، ۲ درصد قلع است ممکن است در ساخت bell استفاده شود. این ماده برای ساز صدایی منحصر به فرد ایجاد می‌کند.

علاوه بر برنج، مواد کم دیگری در ساخت این ساز استفاده می‌شود. بسیاری از پیچ‌ها از فولاد ضد زنگ تشکیل شده‌اند. در برخی موارد، سطوح خاصی روی ساز همانند دریچه‌ها یا لوله‌های کشویی با آلیاژ کرومیوم یا نیکل پوشانده می‌شوند. این امر اصطکاک را کاهش داده و به حرکت آزادانه‌تر قطعات کمک می‌کند. در طی تولید، گداخت یا لحیم، برای اتصال لوله‌های مختلف استفاده می‌شوند. برای کاهش امکان آسیب، دریچه‌ها با نمد توکاری می‌شوند که ته دریچه به بدنه ساز می‌رسد. برای تزئین، ماده‌ای همانند صدف روی دکمه دریچه استفاده می‌شود. چوب پنبه نیز ممکن است برای پوشاندن water key استفاده می‌شود. برای کاهش وزن ساز، بدنه sousaphone از فایبر گلاس تشکیل شده است.