آشنایی با ساز بادی زامپونا یا پن فلوت / ساز دهنی سرخپوستان

موسیقی نو: ساز بادی چوبی زامپونا(zampona)، سیکو(siko)، نای(nai)، پن فلوت(pan flute)، سیرینکس یا ساز دهنی سرخ پوستان نوعی فلوت و یکی از سازهای پرطرفدار در موسیقی محلی قوم اینکا در آمریکای جنوبی است. نام این ساز برگرفته از مجسمه خدای پَن است که این ساز را در دست دارد، برگرفته شده است .

پن فلوت سازی است متشکل از تعداد زیادی لوله که بصورت یک ردیف در کنار هم مرتب شده اند. ارتفاع این لوله ها از یکدیگر متفاوتند و معمولا از ارتفاع بزرگتر به کوچکتر ردیف می شوند. هنگامی که نوازنده در لوله ها بدمد هر کدام یک نت مخصوص خود را تولید می کنند. نوازنده با این فلوت باستانی می تواند بسیاری از ملودی ها را بنوازد.

نواختن یک ساز بومی و خصوصا ساز سرخپوستی معمولا حس پرواز در دشت های سرسبز را در انسان ایجاد می کند و پن فلوت در بین سازهای سرخپوستی جایگاه ویژه ای دارد و شاید معروف ترین ساز بومی همین پن فلوت باشد.

واژه شناسی ، پن یا سیرینکس 

پن فلوت نام امروزی این ساز است . در طول سال های متمادی این ساز در یونان باستان بتدریج تکامل یافت . بر طبق یکی از داستانهای اساطیری یونان باستان پن فلوت موجودیت خود را مدیون خدایی با نام Pan یا پن (خدای چوپان دشت ها) است. بر اساس این داستان پن عاشق یکی از حوریان روی زمین بنام سیرینکس  Syrnix می شود . اما سیرینکس علاقه ای به او نداشته و از خدای خدایان، زئوس می خواهد که او را از پن نجات دهد. زئوس درخواست او را اجابت می کند و پن را به دشت نی زار ها تبعید می کند. پن بسیار عصبانی می شود و نی های دشت را خورد می کند و می تراشد. او از اینکارش به سرعت پیشمان می شود و نی ها را جمع می کند و سعی میکند تا به فوت کردن به آنها احساس همدردی و پیشمانی خود را نشان دهد که همین کار باعث ساخت تصادفی ملودی می شود. سپس با این نی ها یک ساز می سازد و به افتخار عشقش آن را سیرینکس می نامد.

تاریخچه

 

ساز بادی زامپونا، پن فلوت یا سیرینکس یکی از قدیمی ترین و محبوب ترین آلات موسیقی در یونان باستان است. در واقع قدمت این ساز را می توان با قدمت پیدایش یونان باستان برابر دانست. یکی از قدیمی ترین نمونه های سیرینکس در مجمع الجزایر سیکلادس کشف شد که قدمت آن به سه هزار سال قبل از میلاد مسیح بر می گردد. بنظر می رسد این ساز یکی از سازهای اصلی موسیقی بومی باشد که ریشه در فرهنگ چوپانانی دارد که به نواختن این ساز می پرداختند. بعدها این ساز به موسیقی مورد استفاده در تئاترهای یونانیان راه یافت.

سیرینکس از ۵ تا ۸ لوله ی نی به اندازه های مختلف ساخته می شد. در نمونه های بسیار نادر این لوله ها بصورت هم اندازه در کنار یکدیگر قرار می گرفتند و یک سمت آنها با موم پوشانده می شد.

از لحاظ تاریخی به دلیل پیچیدگی جغرافیای کوهستانی منطقه و عوامل دیگر، در برخی مناطق هر جامعه نوع سیکو مخصوص خود را با تنظیم، شکل و اندازه خاص خود ایجاد می کند. علاوه بر این، هر جامعه سبک بازی خود را توسعه داد. امروزه سیکو به گونه ای استاندارد شده است که با اشکال مدرن موسیقی غربی مطابقت داشته باشد و از ریشه های سنتی آن منتقل شده است.

انواع و مدل های آن در کشورهای مختلف

محبوبیت سیرینکس در یونان باقی ماند و به سراسر اروپا راه یافت (به خصوص در دوران قرون وسطی) . ممکن است اسم آن در کشورهای مختلف تفاوت داشته باشد مثلا در رومانی nai نای ، در ترکیه muskal موسکال نامید می شود اما در مجموع اساس و کارکرد همه این سازها شبیه به هم هستند و در اصل همه سازهای اروپایی پن فلوت از سیرنکس یونانی مشتق شده اند.

پیاکسیو – Piaxiao

اینکه بگوییم این ساز تنها در اروپا به تکامل رسیده است اشتباه است. در چین سازی شبیه به پن فلوت بنام پیاکسیو Piaxiao وجود دارد که از چوب گیاه بامبو ساخته می شود این پن فلوت بصورت مرسوم از ۱۶ عدد نی بامبو به شکل نیم دایره ای تشکیل می شود. بر طبق روایت های گفته شده شکل نیم دایره ای پن فلوت چینی ها از بال های پرنده افسانه ای در چین بنام فنگ هوآنگ (fenghuang – سیمرغ در اساطیر چینیان باستان ) گرفته شده است.

سیکو – Siku 

شاید شناخته شده ترین نوع پن فلوت که ما می شناسیم در آثار نوازندگان بومی و سرخپوستی همچون الکساندرو کرِوالو استفاده می شود سیکو یا زامپانوا (در زبان اسپانیایی) است.

ساز بادی زامپونا، پن فلوت یا سیکو متعلق به اهالی آند است (کشورهای آندی به هفت کشور آمریکای جنوبی گفته می‌شود که بخشی از مساحت آن کشورها در محدوده رشته کوه آند قرار دارد این کشورها عبارتند از آرژانتین ،  اکوادور ،  بولیوی ،  پرو ،  شیلی ، کلمبیا ،  ونزوئلا) اما خواستگاه اولیه این نوع پن فلوت آیمارا (دریاچه تیتیکاکا از جنوب آمریکا) کشورهای پرو و بولیوی است. زنان بومی این مناطق به هنگام پایین آمدن از دامنه ی کوه ها اقدام به نواختن این ساز می کردند.

نوع پر استفاده این ساز دارای ۱۳ لوله از جنس بامبو می باشد (۶ لوله به اسم ایرا ، و ۷ لوله به اسم آرکا ). این ساز به طور معمول در مقیاس کوک دیاتونیک است. سیکو در اندازه های مختلفی وجود دارد. کوچکترین گونه از خانواده ی سیکو ، ایکا نام دارد ، نوع دیگری که اندازه ای بزرگتر از ایکا دارد و رایج ترین نوع از خانواده سیکو است مالتا نام دارد ، یک اکتاو پایین تر از مالتا ، زانکا است و در نهایت بزرگترین نوع از خانواده سیکو ، تویو است که بزرگترین لوله ی آن در حدود ۱۲۰ سانتیمتر است.

نای – Nai 

ساز بادی زامپونا یا نای یک پن فلوت رومانیایی است . نای حداقل دارای ۲۰ لوله معمولا از جنس چوب بامبو است. این لوله ها به طوری کنار هم قرار می گیرند که شکل نهایی ساز را به صورت یک منحنی می سازند. همین شکل منحنی این پن فلوت باعث می شود سرعت نواختن بیشتر شود. عموماً لوله های بلند تر در قسمت راست ساز قرار می گیرند . میزان کوک هر لوله توسط موم عسل تنظیم می شود و معمولا نای برای استفاده در موسیقی محلی رومانی بر اساس کلید G و برای موسیقی کلاسیک بر اساس کلید C کوک می شود.

 

ساختار

این نوع فلوت از چهار تا هجده لوله ساخته شده است که به طور کلی طول های متفاوتی دارند. این ساز از تعدادی لوله که از بزگترین به کوچک ترین کنار هم قرار گرفته تشکیل شده است. یک طرف این لوله ها مسدود است. پان فلوت را می توان برای تولید صداهای ملودیک به سادگی با دمیدن به صورت افقی از طریق انتهای باز به سمت لبه های داخلی تیز لوله ها نواخت.

هر لوله را می توان به عنوان کلید اصلی مورد استفاده قرار داد. با افزایش تنش لب ها و فشار تنفس، نت های موزون تولید می شود. افراد کمی در دنیا سازِ زامپونیا را می نوازند.

سیکوس معمولاً از شاخه های بامبو ساخته می شود؛ اما از پرهای کندور ، استخوان و بسیاری از مواد دیگر نیز ساخته شده است. علاوه بر این ، انواع مختلف بامبو برای تغییر کیفیت صدا استفاده می شود. سونگو یا بامبو با دیوارهای کم عمق ، صدایی بلندتر و طنین بیشتر از بامبو معمولی با دیوارهای عمیق می دهد ، اما به دلیل شکنندگی کمتر رایج است.

آنتارا به طور سنتی از نوعی عصا معروف به چوکی یا چاجلا (Arundo donax) ساخته می شود که در ceja de la selva ، به معنای واقعی کلمه “ابرو جنگل” رشد می کند. لوله ها توسط یک یا دو نوار عصا (کراوات) به هم متصل می شوند تا یک صفحه ذوزنقه ای (مانند یک قایق) تشکیل شود. اندازه های آنتارا متفاوت است و صداهای متنوعی را تولید می کند.

Siku در دو ردیف لوله تقسیم شده است. برای پخش مقیاس کامل ، باید سطرها را با هر نت جایگزین کنید. به طور سنتی ، دو نوازنده موظف بودند سیکو را بنوازند ، هر یک یک ردیف از ساز را می گرفتند. یک قسمت از ساز ایرا و قسمت دیگر آرکا نامیده می شود. اعتقاد بر این است که ira معنوی با اصل مرد و arka با زن مطابقت دارد. وقتی بسیاری از موسیقیدانان به دو قسمت تقسیم می شوند ، اول پخش آیرا و دوم نواختن آرکا ، این امر به موسیقی آندی صدایی استریوفونیک متمایز می بخشد. مثال بشنوید اکنون بیشتر دیده می شود که یک نوازنده هر دو ردیف ساز را با هم می نوازد ، اما گروه های روستایی نواختن سنتی را حفظ می کنند.

نحوه ساخت پن فلوت 

در آمریکای جنوبی برای ساختن پن فلوت و کوک کردن نی ها در شدت مناسب صوتی از دانه خشک ذرت یا ریگهای کوچکی که در ته هر نی قرار میدهند استفاده می کنند.

سازندگان امروزی پن فلوت به شکل منحنی رومانیایی آن، برای کوک کردن ساز از موم(عموما موم زنبور) استفاده می کنند و برای این کار از ابزارهای خاصی بهره می گیرند. چوب پنبه و دریچه های لاستیکی نیز برای کوک کردن این ساز به کار می روند که استفاده از آنها سریعتر و ساده تر است.

نحوه نواختن 

پن فلوت با افقی دمیدن در نوک تیز لبه داخلی سمت باز نیها نواخته میشود. این کار مجموعه منظمی از پالسها تولید میکند که در طول لوله به امواج صوتی تبدیل می شوند. هر نی یا لوله برای نت خاصی کوک شده است که نت ابتدایی نامیده می شود. با زیاد دمیدن یا overblowing که به معنای افزایش شدت دمیدن و فشردن لبها بر ساز است، نتهایی که فرکانس آنها از نت ابتدایی بالاتر است یا هارمونیک ها تولید می شوند.