آشنایی با ساز زهی_آرشه ای ویولنسل – چلو

 

موسیقی نو: ساز زهی_آرشه ای ویولنسل، ویلنسل یا ویولون سِل (به فرانسوی: violoncelle) یا چلو (به انگلیسی: cello) سازی زهی و آرشه‌ای از خانواده ویولن است. صدای  این ساز در منطقه میانی سازهای این خانواده قرار دارد.

ویولنسل از ویولن و ویولا (ویولن آلتو) بزرگ‌تر است و به عنوان یکی از ساز های بزرگ و نسبتا سنگین محسوب می شود به طوری که در هنگام اجرا، این ساز در بین دو پای نوازنده قرار می‌گیرد و از طرفی دیگر، توسط میله‌ای که در انتهای آن تعبیه شده، روی زمین استوار می‌شود.

ویولنسل یک ساز تِنور و باس است که در قرن نوزدهم در کنار ویولن، تبدیل به مهم‌ترین ساز آرشه‌ای برای کارهای تکنوازی شد. در قرن بیستم نوازندگان ویولنسل ماهرتر شدند، بطوری که استفاده از این ساز در تک‌نوازی‌ها (سُلو)، در گروه‌نوازی‌ها، از جمله در ارکسترهای مجلسی و ارکسترهای سمفونیک متداول است. این ساز عضو ثابت در ارکسترها به صورت استاندارد است که در بخش باسِ زهی‌ها قرار می‌گیرد.

همچنین، در بیشتر آنسامبل‌های دیگر نیز حضور دارد. کنسرتوها و سوناتهای فراوان برای ویولنسل نوشته شده‌است.

در ساخت این ساز از اجزای مشابهی همانند ساز ویولن استفاده می‌شود، تنها تفاوت بین این دو ساز اندازه بزرگ‌تر ویولنسل است. در مقایسه این ساز با ویولن، آرشه این ساز تقریباً ۲ سانتی‌متر کوتاه‌تر و وزن آن به اندازه یک چهارم بیشتر است. موی اسب مابین دو انتهای آرشه کشیده می‌شود و کلوفون زده می‌شود (رزین‌کاری) تا از تماس آرشه با سیم اطمینان حاصل شود.

 

جزئیات فنی تر ویولنسل

ساز زهی آرشه ای ویولنسل یا چلو، سازی زهی دارای چهار سیم است که با آرشه یا زخمه نواخته می‌شود. این ساز در فاصله پنجم درست کوک می‌شود. سیم‌ها از کوچک به بزرگ عموماً روی C2 ،G2،D3 و A3 یک اکتاو پائین‌تر از ویولا کوک می‌شوند. ویولنسل از خانواده ویولن بوده که شامل ویولن، ویولا و کنتر باس (دوبل باس) می‌شود. چلو به عنوان ساز تکنوازی و همچنین در گروه های موسیقی مجلسی) chamber music (ارکسترها به عنوان بخش زهی ارکسترهای سمفونی و برخی گروه‌های موسیقی راک مورد استفاده قرار می‌گیرد. در ارکستر سمفونی مدرن بین سازهای زهی آرشه‌ای، دومین ساز بزرگ و دومین ساز بم (پائین) از نظر زیر و بمی است، دوبل باس بزرگترین و دارای پایین‌ترین (بم‌ترین) زیر و بمی یا نواک است.

ویولنسل برگرفته از سازهای متوسط و بزرگ قرن شانزدهم همانند ویولا da gamba و ساز کوچک  da braccio است. چنین سازهایی توسط خانواده آماتی (Amati) سازنده ویولن در قرن شانزدهم ساخته شد. در گروه‌های کلاسیک کوچک همانند ارکسترهای چهارنفره مرکب از سازهای زهی، ویولنسل معمولاً قسمت باس، پایین‌ترین (بم‌ترین) زیر و بمی خط یک قطعه موسیقی را ایجاد می‌کند. در ارکستر در دوران باروک (تقریباً ۱۶۰۰ تا ۱۷۵۰) و دوران موسیقی کلاسیک (تقریباً ۱۷۲۵ تا ۱۸۰۰) ویولنسل معمولاً قسمت باس عموماً یک اکتاو بالاتر از دوبل باس را به وجود می‌آورد. در دوران باروک چلو برای نواختن خطوط باس basso continuo  معمولاً همراه با یک ساز کیبوردی (به عنوان مثال پایپ ارگان یا هارپسیکورد) و یا یک ساز زهی زخمه‌ای همانند (لوت یا theorbo) استفاده می‌شد. در یک اجرای باروک، ویولنسل ممکن است با سایر سازهای باس همانند دوبل باس، ویول یا سازهای با رجیستر پائین همراه شود.

کلمه چلو (cello) از ایتالیایی گرفته شده و نوازنده چلو، چلیست یا ویولن سلیست نامیده می‌شود. این ساز می‌تواند به صورت تکنوازی، یا در موسیقی مجلسی و همچنین در ارکسترها مورد استفاده قرار گیرد. همچنین این ساز گاهی اوقات توسط آهنگسازان پاپ همانند بیتلز، بیورک (Bjork) و جمیروکوای (Jamiroquai) استفاده می‌شود.

در طی قرون هفدهم و هجدهم، ویولنسل به عنوان یک ساز تکنوازی جایگزین ویولا دا گامبا (viola da gamba) باس شد. همچنین در این دوران ترکیب چلو و هارپسیکورد، جایگزین ساز کیبوردی باسو کانتینو (basso continuo) شد و بافت هارمونیک مورد نیاز در یک گروه موسیقی را پر کرد. به تدریج هایدن (Hayden)، موتسارت یا موزارت (mozart) و آهنگسازان دیگر با استفاده از این ساز در گروه‌های موسیقی باعث شهرت این ساز شدند و این ساز تبدیل به سازی استاندارد شد.

ویولنسل، سازی تطبیق پذیر(چندکاره) است که به صورت طبیعی و هنرمندانه در انواع مختلف موسیقی قابل استفاده است. از کارهای معروف توسط این ساز می‌توان از Bach’s six suites  باخ (Bach) برای ویولنسل تک، پنج سونات بتهوون برای ویولنسل و پیانو، کنسرتو دورژاک (Dvořák) و میو (Milhaud)، سونات کدلی (Kodály)، دبوسی (Debussy) و شاهکار  باکیاناس برزیلیراس (Bachianas Brasileiras) از ویلا لوبس (Villa-Lobos) نوشته شده برای هشت چلو و صدای سوپرانو، نام برد.

تناسب‌ها در ساز ویولنسل یا چلو؛

تناسب‌ها در یک ساز زهی به طول، نسبت بین فواصل از شیطانک بالا تا لبه بالای شکم یا سطح روی ساز (فاصله ۱) و از لبه شکم (سطح روی ساز)  تا خرک (فاصله ۲) بر می‌گردد. نسبت‌ها بر حسب نسبت این دو فاصله به یکدیگر سنجیده می‌شوند. مجموع این دو فاصله برابر طول سیم مرتعش است. در ویولنسل فاصله از شیطانک بالا تا لبه بالای شکم ۲۸ سانتی‌متر، از لبه شکم تا خرک ۴۰ تا ۴۲ سانتی‌متر (طول سیم مابین ۶۸ تا ۷۰ سانتی‌متر) است. بنابراین نسبت تناسب ۷ به ۱۰ (۷:۱۰) است. در ویولن، طول دسته ۱۳ سانتی‌متر و شکم ۱۹٫۵ سانتی‌متر (طول سیم ۳۲٫۵ سانتی‌متر است). بنابراین نسبت تناسب ۲ به ۳ (۲:۳) است.

نسبت‌های مناسب یا اسکیل یک ساز زهی برابر است با طول شکم یا به عبارتی صفحه رویی بدنه ساز است که می‌تواند به میزان قابل توجهی تغییر کند. ویولنسل سه چهارم (طول بدنه ۶۸ سانتی‌متر) یا ویولنسل‌های نیم‌اندازه (با طول بدنه تقریباً ۵۶ سانتی‌متر)، ویژه کودکان ساخته می‌شوند.

از نظر تاریخی، ساختار و صدا ویولنسل متعلق به خانواده ویولن است. با این حال از دو نظر با ویولن و ویولا متفاوت است: پوزیسیون و انگشت‌گذاری.

1. پوزیسیون یا موقعیت نواختن: به دلیل اندازه ویولنسل، برای نواختن این ساز آن را به صورت عمودی نگه می‌دارند (همانند ویولا دا گامبا). امروزه نوازنده ویولنسل این ساز را مابین پاهایش نگه می‌دارد، بطوریکه این ساز بر روی یک میله انتهایی (spike یا tail-pin) روی زمین قرار می‌گیرد. در گذشته نوازنده ویولنسل، ساز را مابین پاهایش نگه می‌داشت و آن را به بدنش می‌فشرد یا آن را روی یک صندلی قرار می‌داد و در حال ایستاده آن را می‌نواخت. دست چپ نوازنده دسته را می‌گرفت. این روش نواختن به معنای آن است که تنها فیگورهای خیلی ساده باس می‌توانند نواخته شوند.
2. انگشت‌گذاری: انگشت‌گذاری این ساز در سال ۱۷۴۰ میلادی تغییر کرد، چرا که در این سال استفاده از انگشت شست به عنوان یکی از انگشتان نواختن آغاز شد. پوزیسیون انگشت شست، رسیدن به پوزیسیون‌های بالا را به‌ویژه روی سیم بالا فراهم می‌سازد.

بخش‌ها و اندازه‌ها

سردسته ساز ویولنسل یا چلو؛

حلزونی و جعبه گوشی از جنس چوب افرا؛

گوشی‌های چهار طرفه (از جنس ابونیت)؛‌

دسته ساز ویولنسل یا چلو؛‌

طول: ۲۸ سانتی‌متر، صفحه انگشت‌گذاری بدون پرده از جنس ابونیت؛‌

بدنه ساز ویولنسل یا چلو؛‌

طول: تقریباً ۷۵٫۵ سانتی‌متر، جعبه‌ای شکل؛

شکم ساز ویولنسل یا چلو؛‌

با حفره‌های صدای F شکل، پشت، ریب‌ها

سیم‌های ساز ویولنسل یا چلو؛‌

طول سیم‌های مرتعش: ۶۸ تا ۷۰ سانتی‌متر، چهار سیمه، کوک شده روی فواصل پنجم. C2، G2، D3، A3 .

مواد مورد استفاده: روده، نقره، مس، آلومینیوم، فولاد، نایلون.

آرشه ساز ویولنسل یا چلو؛‌

طول: ۷۱ تا ۷۳ سانتی‌متر. دسته آرشه از چوب پرنامبوکو (pernambuco) ساخته شده؛ رأس، پاشنه (فراگ) قابل تنظیم. کوتاه‌تر و سنگین‌تر از آرشه ویولن.

میله انتهایی ساز ویولنسل یا چلو؛

فولادی؛

طول کل ساز ویولنسل یا چلو؛

تقریباً ۱۲۵ سانتی‌متر؛

صداگیر (mute) ساز ویولنسل یا چلو؛

قطعه یا وسیله‌ای شانه شکل که از فلز یا چوب افرا ساخته شده و ارتعاش خرک را میرا می‌کند.

 

انواع ساز ویولنسل

ویولن سل در اندازه کامل

رایج‌ترین نوع ساز زهی آرشه ای ویولن سل یا چلو که بسیاری از نوازندگان آن را ترجیح می‌دهند، ویولنسل در اندازه کامل است که معمولاً ۴۸ اینچ است. سیم‌های این نوع ویولنسل از پایین‌ترین تا بالاترین زیر و بمی، C G D A کوک می‌شوند.

ویولن سل فیبر کربنی

این نوع ویولن سل منحصراً توسط شرکت لوئیس اند کلارک (Luis & Clark) ساخته می‌شوند. این نوع ویولنسل‌ها نیز دارای اندازه‌هایی مشابه با ویولنسل در اندازه کامل هستند ولی با توجه به تولید این سازها از فیبر کربن، دارای هیچگونه cornices نیستند. Cornices  یا کنگره‌ها همان دندانه‌های کناره‌های ویولنسل هستند که برای حفاظت از آن بکار می‌روند. ویولنسل فیبر کربنی محکم‌تر بوده و نیازی به این cornices ندارند. این امر فضای بیشتری برای صدا ایجاد می‌کند که سبب غنی‌تر شدن صدای ویولونسل‌ها می‌شود.

ویولن سل‌ های در اندازه کوچکتر

ویولن سل‌ها همچنین در اندازه‌ای کوچکتر از اندازه کامل نیز ساخته می‌شوند. که این چلوها با اندازه‌های ۷/۸, ۳/۴, ۱/۲, ۱/۴, ۱/۸ و ۱/۱۰ مشخص می‌شوند. ویولنسل‌های کوچکتر نیز معمولاً از همان مواد چلوهای بزرگتر ساخته می‌شوند و تنها تفاوت آنها اندازه آنهاست. استفاده از این ویولنسل‌های کوچکتر برای نوازندگان با جثه کوچکتر مثلا بچه‌ها یا مبتدیان راحت‌تر است.

·  جوانب مثبت و منفی ویولون سل

• نکته خیلی مهم این است که وجود ویولن سل برای همه ارکسترها و گروه های محلی ضروری است.
• ویولن سل از صدایی بسیار عمیق تر و غنی برخوردار است و موسیقی این ساز در قسمت باس نوشته و خوانده می شود. از بزرگترین معایب ویولن سل قیمت و اندازه آن است که حمل و نقل را دشوار می کند.
• برای هنرجویانی که علاقه به صداهای بم دارند این ساز ارزش نگهداری و مراقبت و حمل و نقل دشوار را دارد.
• هم ویولن و هم ویولن سل دارای محدوده صدایی منحصر به فردی هستند که مخاطبین خاص خود را دارند اما محدوده ی صدایی ویولن بسیار وسیع تر از ویولن سل است.
• هنرجویان معمولا مطالعه و تحقیق کمتری در مورد ویولن سل می کنند.اما هنرجویانی که نوازنده ویولن سل هستند در مجموع مطالعه بسیار بیشتری نسبت به نوازندگان ویولن دارند.

مشاهیر ساز ویولن سل

• مستیسلاف روستروپوویچ
• پی‌یر فورنیه
• پابلو کاسالس
• یو-یو ما
• میشا مایسکی
• آلیسا وایلرستاین