آشنایی با ساز زهی سیتار / ایرانی هندی شده

موسیقی نو: ساز زهی سیتار سازی از خانواده لوت است که در شمال هند، پاکستان و بنگلادش رایج است. معمولاً طول این ساز ۱٫۲ متر طول و یک بدنه کدویی شکل (gourd) دارد، این ساز دارای یک دسته چوبی توخالی، عریض، کشیده، گوشی های جلویی و کناری و ۲۰ پرده خمیده متحرک است. سیم‌های این ساز فلزی هستند و معمولاً دارای پنج سیم ملودی، یک یا دو سیم واخوان برای تاکید روی ریتم یا پالس و سیزده سیم کمکی (sympathetic strings) زیر پرده‌ها در دسته که روی نت‌های راگا (Raga) (چهارچوب اجرای ملودیک) کوک می‌شوند. پرده‌های محدب فلزی در طول دسته بسته شده‌اند که به آنها اجازه حرکت تا حد مورد نیاز را می‌دهد.

ساز زهی سیتار اغلب یک گورد تشدیدکننده (رزونانسی) زیر انتهای گوشی‌ها در دسته دارد. این امر وزن ساز را را متعادل می‌سازد و هنگامی که این ساز نواخته نمی‌شود به نگه داشتن ساز کمک می‌کند. موسیقی‌دانان غالباً سیتار را در حالت نشسته با زاویه ۴۵ درجه روی ران‌ها نگه می‌دارند. در سیم‌ها با یک زخمه سیمی که در انگشت راست پوشیده می‌شود، کنده می‌شوند در حالیکه دست چپ روی سیم‌ها با یک فشار ظریف یا مابین پرده‌ها عمل می‌کند و سیم‌ها به کنار کشیده می‌شوند.

تاریخچه

کلمه Sitar اصالتاً از کلمات سانسکریت ساپتانتاری وینا (به معنای هفت سیم وینا) که بعدها به عنوان ست‌تار (ست عدد هفت در سیستم عددی هندی و تار برای تار فلزی است) که ناگهان سیتار شد. منبع دیگر این کلمه از کلمه فارسی سه تار که عیناً به معنای سه تار است. به نظر می‌رسد این ساز از نسل لوت‌های دارای دسته بلند است که از آسیای مرکزی به هند آورده شدند. Sitar در قرن‌های شانزده و هفدهم رونق یافت و شکل کنونی خودش را در قرن هجدهم پیدا کرد. امروزه این ساز، ساز غالب در موسیقی هندوستان است که به عنوان یک ساز تکنوازی با تمبورا (لوت دارای واخوان) و تبلا (درامز) و در آنسامبل‌ها(گروه های هم نوازی) و همچنین کاتاک (kathak) – درامای رقص در هند شمالی به کار می‌رود. دو مدرسه مدرن سیتار در هند راوی شانکار (Ravi Shankar) و ولایت خان (Vilayat Khan) هستند که هر یک سبک خاص خودشان در نواختن این ساز، نوع خاص Sitar خودشان (متفاوت در اندازه، شکل و تعداد سیم‌ها و غیره) و سیستم کوک و تنظیم خاص خودشان را دارند.

در سراسر دنیا، ساز زهی سیتار به عنوان لوت آسیای جنوبی شناخته می‌شود. در دهه ۱۹۶۰ صدای سازهای آسیای جنوبی، به ویژه سیتار روی بسیاری از اجراهای راک تأثیر می‌گذارند. جورج هاریسون (George Harrison) گیتاریست لید بیتل‌ها این ساز را مطالعه و در چندین ترانه آن را نواخت. سایر موسیقی‌دان‌ها آن دوران صداهای Sitar را روی گیتار کپی کردند برخی از ساز سیتار الکتریک استفاده کردند که استفاده از این ساز را در اجراها آسان ساخت. ولی رنگ صدای اولیه آن را حفظ کردند. در اوایل قرن بیستم دختر شانکار، آنوشکا به نوازنده‌ای چیره دست در این ساز بدل شد که این امر سبب پیوستن او به موسیقی‌دانانی از نقاط مختلف دنیا برای اجرا و ضبط موسیقی original بر اساس اصول فرهنگ موسیقیایی کشور هندوستان شد.

عباس مهرپویا در بازگشت به ایران از هند، این ساز ایرانی الاصل را که بر طبق مدارک تاریخی توسط امیر خسرو دهلوی از ایران به هند برده شده و کم‌کم از موسیقی ایرانی خارج شده بود، بار دیگر وارد موسیقی ایران کرد، که موفقیت‌های زیادی را در این زمینه کسب کرد.

تصور می شود این ساز نسخه‌ای از وینا، ساز مهم دیگر موسیقی کارناتیک و هندوستانی باشد که به منظور تطابق با سلیقه مغول‌ها تغییر کرده است. سیتار در قرون شانزدهم و هفدهم به اوج شکوفایی خود رسید و در قرن هجدهم به فرم کنونی خود دست یافت.

 

ساختار

ساز زهی سیتار دسته‌ای بلند و کشیده و کاسه‌ای به شکل گلابی دارد. این ساز هفت سیم اصلی و ۱۱ یا ۱۳ سیم تشدید (یا همراه) دارد که در زیر سیم‌های اصلی بسته می‌شود و با مضرابی فلزی نواخته می‌شود. سیم‌های اصلی که وظیفهٔ تولید آواهای نغمه را به‌عهده دارند پس از ضربه خوردن، سیم‌های همراه را به صدا درمی‌آورند. دستان‌های روی دسته این ساز فلزی و کمانی شکل‌اند.

ساز سیتار انواع مختلف دارد و شکل کاسه و شمار سیم‌ها در انواع آن فرق می‌کند. به‌طور کلی می‌توان این ساز را به سه گونه تقسیم کرد: نوع اول فقط دارای ۷ سیم اصلی و بدون سیم تشدیدکننده‌است. نوع دوم دارای ۷ سیم اصلی و ۱۱ یا ۱۳ سیم تشدیدکننده‌است. نوع سوم دارای مشخصات نوع دوم به اضافه یک کاسه اضافی در بالای دسته ساز است که بیشتر نقش تزئینی دارد تا شدت دهنده صدا.

Bada ghoraj در ساز Sitar؛

خرک اصلی ساز: بطور سنتی این قسمت از استخوان یا اخیراً از ابونی یا پلاستیک پلی‌اتیلین درلین (Delrin) ساخته شده است. پایه‌ها معمولاً از چوب ساخته شده، سیم‌ها بویژه سیم baj tar سطح خرک را به مرور زمان می‌سایند، گه گاهی نیاز به کار دارد (جاواری) تا صدای مناسب را برگرداند. جاواری هنر سختی است و افراد ماهر در این کار احترام زیادی برخوردارند. در سیتارهای کربنی خرک‌ها از مواد کامپوزیتی فوق‌العاده سخت ساخته شده‌اند که خودبه‌خود روان‌کاری شده و در مقابل خراش بسیار مقاوم هستند.

Baj Tar در ساز Sitar؛

باج تار (Baj Tar) سیم اصلی نواختن ساز است. این سیم تقریباً در میانه دسته قرار دارد تا meendها یا bending که تکنیک اصلی استفاده شده در موسیقی Sitar برای تقلید صدای انسان است.

Baj Tar Kunti در ساز Sitar؛

گوشی (گیره تنظیم‌کننده) سیم اصلی است.

Chikari Kunti در ساز Sitar؛

گوشی سیم چیکاری. این گوشی‌ها معمولاً در اندازه و شکل یکسانی با گوشی‌های سیم اصلی هستند.

Chikari mogara در ساز Sitar؛

چیکاری موگاراها پست‌های کوچکی هستند که سیم‌های چیکاری را نگه می‌دارند.

Chikari Tar در ساز Sitar؛

چیکاری تارها سیم‌های چیکاری هستند. که بسیار نزدیک به یکدیگر در یک گروه سه‌تایی قرار دارند و به صورت یک دسته سیم نواخته می‌شوند، هدف استفاده از این سیم‌ها به عنوان سیم‌های واخوان است. نواختن (مضراب زدن) این سیم‌ها الگوهای مختلفی دارد که هر زمان به صورت یک در میان با باج تار نواخته می‌شوند، اجازه نواختن نت‌های پیچیده را می‌دهد.

Chota ghoraj در ساز Sitar؛

چوتا گوراج خرک سیم کمکی است.

Dandi در ساز Sitar؛

دسته یا گردن ساز زهی ستار است. این قسمت توخالی است و در صدای Sitar به واسطه آنکه صدا در داخل آن می تواند تشدید شود نقش دارد. دسته های سی تارهای سنتی معمولاً از یک قطعه یکدست چوب ساج یا چوب تون (سرو یا سدر قرمز) ساخته می شود و به همین دلیل در طی زمان در معرض خمش و تاب برداشتن می‌شود. به دلیل ساختار توخالی دسته، برخلاف گیتار در داخل آن نمی‌توان truss rod نصب کرد. عدم توجه به دندی یا تغییرات شدید آب و هوایی می‌تواند قابلیت نواختن این ساز را از بین ببرد. ویژگی سیتارهای کربنی یک دسته/ بدنه (تومبا) یکپارچه ساخته شده از فیبر کربنی است. که این امر سبب حفظ شکل مستقیم دسته ها در طی هزار سال می‌شود.

Kadu ka tumba در ساز Sitar؛

بدنه این ساز زهی است که بطور سنتی از یک gourd خشک شده بزرگ ساخته شده است. معمولاً این بدنه ها به شدت شکننده هستند و مراقبت زیادی باید برای حفاظت آنها در مقابل ضربات و افتادن صورت گیرد. سیتارهای کربنی دسته/بدنه (تومبا) یکپارچه‌ای دارند که از فیبر کربنی تشکیل شده‌اند که صدمات مختلف روی آنها تأثیر نمی‌گذارد.

کونتی (kunti) در ساز Sitar؛

کونتی همان گوشی‌ها هستند. که معمولاً از  چوب‌های خراطی شده (spun wood) ساخته شده‌اند.

Lakadi ka tumba در ساز Sitar؛

تومبای یا محفظه رزونانسی بالایی است که از یک gourd‌ دیگر ساخته شده و هدف از حجم و رزونانس بخشیدن به صدا است. همه سیتاریست‌ها یا سازندگان Sitar تومبای بالایی را بکار نمی‌برند.

Langot در ساز Sitar؛

زهگیر ساز ستار است که بدنه اصلی را در مقابل محل اتصال سیم‌ها حفظ می‌کند. این امر سبب افزایش مقاومت بدنه در مقابل تنش‌های شدید ناشی از سیم‌های سیتار می‌شود.

Meru در ساز Sitar؛

همان شیطانک یا استخوانی (nut) است.

پاردا (Parda) در ساز Sitar؛

پاردا همان پرده‌های ساز هستند. به منظور قرارگیری پرده‌ها روی دسته و بالای سیم‌های کمکی این پرده‌ها خمیده هستند که خمیده کردن سیم‌ها را از میان آنها آسان می‌سازد. این پرده‌ها معمولاً با سیم‌هایی قوی به دسته متصل می‌شوند، که به آنها اجازه حرکت به سمت بالا و پائین روی دسته برای تنظیمات یا کوک‌های مختلف را می‌دهد.

Pickguard در ساز Sitar؛

Pickguard‌ یک قطعه تزئینی است که برای پنهان کردن محل اتصال دسته و بدنه استفاده می‌شود که معمولاً به نحو استادانه‌ای با طرح‌های گل‌های قلم‌زنی شده تزئین شده است. سیتارهای کربنی در این قسمت یکپارچه‌اند، این نوع سیتارها می‌توانند بدون pickguard ساخته شوند ولی برای زیبایی معمولاً این قسمت همچنان در این نوع سیتارها نیز وجود دارد.

تبلی (tabli) در ساز Sitar؛

تبلی صفحه صدای اصلی ساز سیتار است. همراه با جاواری، این قطعه بزرگ‌ترین تاثیر را روی صدای این ساز دارد. بطور سنتی تبلی از یک قطعه چوب ضخیم ساج یا tun ساخته می‌شود. تبلی‌های سیتارهای کربنی از فیبرهای کربنی ساخته شده‌اند و دارای یک طرح داخلی اختصاصی است که شبیه تبلی‌های چوبی باشد.

تار (Tar) در ساز Sitar؛

تار همان سیم سیتار است.

تار گاهان (Tar Gahan) در ساز Sitar؛

راهنمای سیم که در امتداد سیم‌های اصلی قرار می‌گیرد و سیم‌ها را به سمت شیطانک هدایت می‌کند.

TarafKunti  در ساز Sitar؛

گوشی های سیم‌های کمکی ساز هستند.

TarafMogara  در ساز Sitar؛

واشرهای حفاظتی دندی (دسته سیتار) برای سیم‌های کمکی هستند.

TarafTar  در ساز Sitar؛

سیم‌های کمکی سیتار هستند. این سیم‌ها معمولاً بر روی نت‌های راگا کوک می‌شوند و هر زمان که pitch‌ سیم نواخته شود، شروع به نواختن می‌کنند. همین سیم‌های کمکی به سیتار صدای متمایز طنین‌دار و رزونانسی را می‌دهد.

 TardaniMogara در ساز Sitar؛

پست‌های زهگیر هستند که انتهای چرخشی سیم‌ها را نگه می‌دارند.