آشنایی با ساز بربت یا عود/ساز کهن ایران

برِبت یا عود یک ساز ایرانی قدیمی است که جزء سازهای زهی-زخمه‌ای به شمار می ­آید و در خاورمیانه و کشورهای عربی شمال آفریقا رواج زیادی دارد.

پیشینه ساز عود

بر اساس مستندات به دست آمده باستان­شناسی، خاستگاه عود یا بربت به پنج هزار سال پیش حدود تمدن سومر و شهر اور برمی گردد. در دیوارنگاره‌های مصری به جای مانده از دوهزار سال پیش که نوازندگان را به تصویر کشیده‌اند، این ساز به چشم می­خورد. پس از آن بربت یا بربط به دیگر نقاط خاورمیانه از جمله ایران وعربستان دوره پیش از اسلام هم راه پیدا می‌کند. باربد، بامشاد، نکیسا و رامتین از بربت نوازان بنام ایرانی بودند. پس از اسلام و با تسلط حکومت اسلامی، این ساز کامل می شود و در سراسر جهان اسلام از چین تا اندلس گسترش می ­یابد. در زمان حکومت عبدالرحمان دوم بر اندلس و دعوت او از یک نوازنده بنام به نام کمال‌الدین زریاب این ساز به اسپانیا وارد می‌شود. زریاب بربط را دراین سرزمین گسترش و تکامل می‌دهد و آن را با تار می ­آمیزد و برای اولین بار ساز گیتار را می‌سازد. هم‌اکنون سالیانه در اسپانیا بزرگداشتی به نام زریاب برگزار می‌شود. پاکو دلوسیا یکی از مشهورترین نوازندگان گیتار در جهان، برای زنده نگه داشتن یاد او قطعه‌ای به نام زریاب ساخته‌ است.

نام ساز

در مفاتیح العلوم خوارزمی نام این ساز «بربط» ذکر شده و گفته شده که در اصل «برِبَت» است به معنی سینهٔ بت(مرغابی)، چرا که ظاهر آن شبیه به سینه و گردن مرغابی است.

عود

چون سطح ساز بربت از چوب پوشیده شده است، در زبان عربی به آن عود می­گویند.(العود در زبان عربی به معنای چوب است). برخی پژوهشگران موسیقی مثل اکارد نوبوئر (Eckhard Neubauer) باور دارند این واژه در اصل عربی شدهٔ واژهٔ «رود» فارسی است که هم نام دیگر بربت است و هم به معنای سیم در سازهای زهی است.

امروزه ساز بربت کاربرد بسیار کمتری در موسیقی ایرانی دارد. عود عربی بر خلاف بربت ایرانی از اصلی‌ترین سازهای موسیقی عربی است. این ساز پس از این که به اروپا برده شد، نام لوت بر آن نهادند. واژه لوت از نگارش کلمهٔ العود به وجود آمده و به تدریج به لوت تبدیل شده‌ است.

بربت در اندازه‌های گوناگون ساخته می‌شود که اندازه متداول و معمول همان عودهای ساخت ایران است. نمونه‌های ساخت کشورهای عربی دارای کاسه‌ای بزرگ و عودهای ترکیه کوچک و عودهای ایرانی متوسط است.

ساختار بربت

شکم این ساز بزرگ و گلابی شکل و دسته آن کوتاه است. به شکلی که بیشتر طول سیم‌ها در امتداد شکم قرار گرفته‌ است. سطح رویی شکم از جنس چوب است که بر آن پنجره‌هایی مشبک ایجاد شده ‌است. بربت بدون «دستان» است و پرش از خرک ساز کوتاه و تا اندازه‌ای کشیده‌ است.

این ساز دارای ده سیم به صورت ۵ سیم دوتایی است که در برخی مواقع استادان ساختارشکنی کرده و دو یا یک سیم در قسمت پایین قبل از سیم دو به ساز اضافه می‌کنند که این سیم‌ها فا زیر کوک می‌شود. سیم‌های جفت با هم هم‌آوا(کوک) می‌شوند.

 

 

هر یک از سیم‌های ده­گانه، یک گوشی مخصوص به خود دارد؛ گوشی‌ها در دو طرف جعبه گوشی(سرساز) قرار گرفته‌اند.

ویژه­گی­ های بربت

می­ توان گفت بربت بم‌ترین ساز در میان سازهای زهی ایرانی است. نت‌نویسی آن با کلید سل است (در واقع نت‌نویسی آن با توجه به وسعت و بمی صدای ساز بر اساس کلید فا است که برای سهولت نت خوانی و نوازندگی یک اکتاو بالاتر نوشته می‌شود) که جمعاً دو اکتاو است. « اکتاو»  بم‌تر از نت نوشته شده حاصل می‌شود. سیم بم (سُل پائین) معمولاً نقش «واخوان» دارد و گاه این سیم جفت نیست. صدای بربت به گونه‌ای است که صدای اکتاو چهارم پیانو از راست به چپ برابری دارد و در اصل باید بربت را با کلید «فا» نواخت یعنی صدای اصلی بربت یک اکتاو پایین‌تر از آن است که امروز متداول شده‌است.

مضراب بربت از پرِ مرغ یا پرطاووس و شاه‌پر عقاب و حتی پر لاشخور تهیه شده‌است و گاه نیز نوازنده با مضراب دیگری ساز را می‌نوازد. نوازنده‌های امروزی از مضراب‌های پلاستیکی استفاده می‌کنند.

صدای بربت بم، نرم و در عین حال گرم و جذاب و نسبتاً قوی است. این ساز می­تواند به خوبی نقش هم تک‌نواز و هم هم‌نواز را در ارکستر ایفا کند.

 

احیاء عود در زمان معاصر

وقتی هنرستان عالی موسیقی تشکیل شد، استادانی چون اکبر محسنی، یوسف کاموسی و منصور نریمان که ساز اصلیشان سه‌تار بود، تلاش کردند با تهیهٔ عود و همنوایی آهنگ‌های پخش شده از رادیوهای عربی، شیوه درست نواختن عود را یاد بگیرند و به این ترتیب عود در عصر معاصر دوباره احیا شد.

عود نوازان مشهور ایران

از جملهٔ عود نوازان معروف می‌توان به منصور نریمان، محمود رحمانی پور، اکبر محسنی، عبدالوهاب شهیدی و مجید ناظم پور اشاره کرد. در چند دهه گذشته ‌استادان دیگری نیز به این جمع پیوسته‌اند و بیشترشان در نواختن این ساز نوآوری‌هایی نیز داشته‌اند. از میان این افراد می‌توان حسین بهروزی‌نیا، محمد فیروزی، ارسلان کامکار و سالار ایوبی را نام برد.

عودسازان ایران

عودسازانی مانند محمد رفیع اشعری در ساخت عود تبحر زیادی دارند و باعث رواج بیشتر این ساز ایرانی شده‌اند.

هم چنین ابراهیم قنبری مهر با ایجاد تغییراتی در ساختار عود عربی از جمله کوچک‌تر کردن کاسه و بلندتر کردن دسته به قالب جدیدی دست یافته است. ین تغییرات مورد استقبال نوازندگانی چون حسین بهروزی‌نیا قرار گرفته‌است.