آشنایی با سازدهنی یا هارمونیکا / ساز بادی-فلزی شبیه به آکاردئون

 موسیقی نو: ساز بادی هارمونیکا یا سازدهنی از خانواده سازهای بادی با زبانه‌ی آزاد قرار دارد. یک زبانه و در بعضی از مدل ها دو زبانه از جنس فلز دارد که با ارتعاش آن صوت تولید می‌شود. یک سر این زبانه به بدنه‌ی ساز متصل شده و سر دیگرش می‌تواند آزادانه حرکت کند. جنس صدای ساز دهنی به ساز آکاردئون نزدیک است؛ به همین دلیل است که گاهی تشخیص صدای ساز دهنی با آکاردئون دشوار به نظر می‌آید. در واقع نحوه‌ی تولید صوت در آکاردئون و ساز دهنی مشابه است.

این ساز هم مانند سازهای دیگر نیاز به آموزش نُت دارد. هارمونیکا در لیست وسیعی از سبک های مختلف موسیقی مورد استفاده قرار می‌گیرد. معمول ترین آنها بلوز، کانتری، پاپ و راک است. با این حال گاهی صدای این ساز در موسیقی جاز و کلاسیک شنیده می شود.

مبتدیان به عنوان اولین سازدهنی یا هارمونیکا، به طور معمول با سازدهنی دیاتونیکی ۱۰ سوراخه در کوک C شروع می‌کنند. کلمه “دیاتونیک” به معنای این است که سازدهنی در گام های ماژور و یا مینور نواخته می‌شود.

ساز بادی هارمونیکا – سازدهنی به سرعت بین مردم طرفدار پیدا کرد به خصوص بین سیاه پوستان آمریکا. نوازندگان سیاه پوست از صداهای طبیعت و محیط اطراف خود مانند صدای پرندگان، جنگل، جانوران، قطار و… ایده گرفتن و سبک‌های جدید‌ی را در نواختن سازدهنی ابداع و ارائه کردند.

تاریخچه

ساز بادی هارمونیکا سازدهنی تاریخچه کهنی دارد. حدود ۳۰۰۰ سال قبل از میلاد در چین سازی با زبانه‌های چوبی وجود داشت که از نظر ویژگی‌های ظاهری و صدا شبیه ساز دهنی بوده است. البته این ساز هم طی سال‌های دور متوجه تغییرات زیادی شده است. ساز دهنی که در گذشته توسط هنرمندان آن زمان نواخته می‌شد بسیار متفاوت‌تر از ساز دهنی در عصر جدید بوده است. به همین دلیل خیلی از منابع، کشور چین را مبدع این ساز می‌دانند.
اما برخی منابع دیگر تاریخچه‌ی ساز دهنی را به کشور‌های اروپایی به خصوص آلمان ربط داده‌اند. کم کم این ساز تکامل پیدا کرده و توسط مهاجرین آلمانی به ایالات متحده و بعد در سراسر جهان گسترش یافت. کوچک بودن و صدای دلنشین این ساز باعث شد که به سرعت بین مردم محبوب شود.

در قرن هفدهم چینی‌ها برای ساخت ساز دهنی از چوب بامبو استفاده می‌کردند. آن‌ها این ساز را شنگ (sheng) می‌نامیدند که در آن زمان به یکی از پرطرفدارترین سازها تبدیل شده بود. دیری نگذشت که این ساز از طریق بازرگانان به کل دنیا معرفی شد.

بعدها در اوایل قرن هجدهم عده‌ای برای ساخت این ساز از فلز کمک گرفتند. با نتیجه گیری از این ساختار جدید دیگر کسی سازدهنی خود را از جنس بامبو نساخت. اما اگر بخواهید بدانید که ساز دهنی که به شکل امروزی وجود دارد را برای اولین بار چه کسی ساخت باید به سال ۱۸۲۵ برویم. شخصی به نام ریتا اولین ساز دهنی مطابق با شکل امروزی را ساخت. این ساز دارای ۱۰ سوراخ صدا و ۲ صفحه برای تولید صدا در دم و بازدم بود. زمانی که هوا از طریق دهان آن‌ها در ساز به گردش درمی‌آمد، صدا تولید می‌شد.

حدود ۴ سال پس از این اتفاق شخصی آلمانی به نام مسنر که صاحب شغل ساعت سازی بود شروع به تمرین با ساز دهنی نمود. او با این کار توانست سود مناسبی در کار خود به دست آورد و چنان تاثیری بر روی دیگر همکاران خود بگذارد که آن‌ها هم به ساز دهنی روی آورند.

ساختار و جنس اجزای سازدهنی

شرکت‌های بزرگی در جهان وجود دارند که اقدام به طراحی و تولید انواع سازدهنی کرده‌اند. این شرکت‌ها با توجه به جامعه هدف خود سازدهنی‌ها را در چندین رده کیفی و قیمتی تولید می‌کنند. برخی از شرکت‌ها و برند‌های مطرح تولیدکننده سازدهنی به شرح زیر هستند:

• Seydel آلمانی
• Suzuki ژاپنی
• Hohner آلمانی
• Easttop چینی
• Swan چینی

گاهی سازدهنی‌ها از طلا ساخته می‌شوند برای فخر فروشی و گاهی از یک پلاستیک ساده به عنوان اسباب‌بازی در دست یک کودک. راستش را بخواهید مهم نیست سازدهنی شما از چه متریالی و از چه فلزی ساخته شده است؛ مهم خود شما هستید که با احساستان نت‌ها را به صدا در خواهید آورد.

برای آشنایی شما با ساختار انواع سازدهنی ساختار سازدهنی کروماتیک را به اختصار شرح می‌دهیم:

• کاور پلیت بالایی ( پلاستیک مقاوم پیشرفته یا فلز ضد زنگ)
• صفحه تیغه دمش (فلز)
• شانه ( چوبی، پلاستیک و یا فلزی)
• صفحه تیغه مکش
• کاور پلیت پایینی
• کلید اسلاید
• جنس شانه‌ی سازدهنی

انواع شانه‌های ساز بادی هارمونیکا – سازدهنی

جنس شانه‌ی سازدهنی در کیفیت و نوع صدای تولید شده در سازدهنی اهمیت دارد. شانه‌های چوبی به نسبت سایر جنس‌های سازدهنی دارای صدایی گرم و لطیف هستند. البته لازم به ذکر است که شانه‌های چوبی در برابر حرارت و رطوبت آسیب‌پذیر هستند و به نظر می‌رسد که شانه‌های چوبی ضد آب آینده‌ی شانه‌های چوبی باشند.

شانه‌های پلاستیکی دارای مقاومت بالا و البته سهولت تعویض بالاتری هستند و به علت قیمت نسبی پایین‌تر بیشتر از دیگر جنس‌های رایج برای تولید انواع سازدهنی ها استفاده می‌شوند.

شانه‌های فلزی از جنس آلومینیوم و فولاد ضد زنگ ساخته می‌شوند و کیفیت صدای بالایی را تولید می‌کنند. این شانه‌ها نسبت به انواع دیگر شانه‌ها گران‌تر هستند و کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرند

سازدهنی و انواع آن

تولید صوت در این نوع سازها نتیجه ارتعاش یک زبانه از جنس فلز است که تنها یک سر آن به بدنه ساز متصل شده و انتهای دیگرش می‌تواند آزادانه حرکت کند. به ارتعاش درآمدن این زبانه‌ها در اثر عبور جریان هوا موجب تولید صدای ساز می‌شود.

در اینجا آنها را به دو دسته کلی تک زبانه‌ای و دو زبانه‌ای تقسیم کرده ایم:

سازدهنی‌ تک زبانه‌ای :

در این نوع ساز دهنی هر نتی که به صدا در می‌آید حاصل ارتعاش یک زبانه است. از ساز دهنی‌های این گروه به دو نوع سازدهنی‌های دیاتونیک (Diatonic) و کروماتیک (Chromatic) می‌توان اشاره کرد:

سازدهنی دیاتونیک

نام دیگر این ساز، هارپ و یکی از پرطرفدارترین، رایج ترین و از قدیمی‌ترین و اولین نوع ساز دهنی است. آنها برای نواختن در یک گام خاص طراحی شده اند. دارای ۱۰ سوراخ دو طرفه به صورت فوت و مکش به صدا در می‌آید. سوراخ های این سازدهنی تک ردیف هستند و در هر سوراخ ۲ زبانه وجود دارد که هریک از آن‌ها فقط با عمل دمش یا مکش به صدا درمی‌آید. رایج‌ترین نوعش، نوع ماژور (Major) است که در آن از نت‌های گام دیاتونیک ماژور (Major Diatonic Scale) استفاده می‌شود و در حالت عادی غیر از این نت‌ها، نت دیگری با آن قابل اجرا نیست.

با این وجود با تکنیک های مختلف و مخصوصا تکنیک overblowing نیز نواخته می‌شوند. برای درک بییشتر از این تکنیک، کارلوس دل ژونکو یا هوارد لوی Carlos Del Junco / Howard Levy را دنبال کنید. هر دو آنها اجراهای فوق العاده خوبی با این تکنیک دارند.

همچنین با تکنیک بندینگ Bending، نوازنده می‌تواند برخی از فواصل نیم‌پرده که در حالت عادی جزو نت‌های سازدهنی دیاتونیک نیستند را اجرا نماید و در واقع استفاده از این تکنیک برای نواختن سازدهنی دیاتونیک امری بسیار متداول است. سازدهنی دیاتونیک یک انتخاب عالی برای مبتدی‌ها است و بیشتر مربی‌ها سازدهنی ۱۰ سوراخه دیاتونیک را برای شروع توصیه می کنند.

سازدهنی کروماتیک

(قابلیت اجرای تمام نت های کروماتیک به وسعت سه اکتاو)

تمام نت‌های کروماتیک توسط این سازدهنی اجرا می‌شود. قسمت انتهایی این ساز یک کلید تعبیه شده که کارش این است که با فشردن آن هر نت در حالت فوت یا مکش را به صورت بالاتر بنوازد. کاربرد این ساز در سبک‌های موسیقی پاپ و کلاسیک است.

مهمترین ویژگی سازدهنی کروماتیک وجود اسلاید (تیغه‌ای فلزی و بلند، تقریبا برابر با طول بدنه سازدهنی که در پشت دهنی قرار می‌گیرد) است. انتهای این تیغه فلزی که حالت گرد و برجسته دارد، شستی نامیده می‌شود که معمولا در سمت راست سازدهنی قرار دارد. وقتی نوازنده انگشتش را بر روی این شستی قرار دهد و آن را به سمت مخالف فشار دهد ، نت حاصل از تمام سوراخ های سازدهنی نیم پرده بالاتر می‌رود.

با استفاده از اسلاید و با مهارت و تکنیک صحیح، می‌توانید تقریبا تمام گام ها و مد ها را با این ساز بنوازید. سازدهنی های کروماتیک معمولا در کلید دو و سُل قرار دارند.

ساز دهنی کروماتیک که در سال ۱۹۱۸ اختراع شد، کاربرد و طرفداران زیادی دارد چرا که می‌توان با آن قطعات موسیقی کامل تری را نواخت. با این ساز به خاطر داشتن چهار زبانه و به خاطر وجود اسلاید می‌توان هر ۱۲ نت موجود در گام کروماتیک هر اکتاو را نواخت. با این حال برخی از انواع ساز دهنی کروماتیک بدون اسلاید هستند.

یکی دیگر از تفاوت‌های سازدهنی کروماتیک با نوع دیاتونیک به وجود دریچه (Valve) یا بادگیر (Windsaver) در سازهای کروماتیک بازمی‌گردد که میزان هوای غیرضروری را کاهش داده و صدا در آوردن از آن را آسانتر می‌کند. در مقابل، سازدهنی‌های دیاتونیک معمولا دریچه ندارند، به جز نوع خاصی از آنها که دیاتونیک دریچه دار (Valved Diatonic) نامیده می‌شوند.

 

توت یلانز و استیوی واندر به عنوان نوازندگانی که به خوبی دارای مهارت هستند شناخته شده اند.

سازدهنی‌ دو زبانه‌ای

در این نوع سازدهنی در هر سوراخ دو زبانه وجود دارد و تولید صدا با استفاده از عمل دمش یا مکش انجام می‌شود. پس هر نتی که به صدا در می‌آید حاصل ارتعاش دو زبانه است. از ساز دهنی‌های این گروه به دو نوع اکتاو (Octave) و ترمولو (Tremolo) می‌توان اشاره کرد:

سازدهنی اکتاو

(نسبت هر دو سوراخ روی هم به فاصله اکتاو کوک شده است)

دو زبانه‌‌ای که پیشتر به آن اشاره شد، به فاصله‌ی یک اکتاو نسبت به هم کوک شده و در زمان نواختن هر دو زبانه باهم مرتعش می‌شوند. در نتیجه‌ی ایتن ارتعاش، صدای تمام نت‌ها به صورت یک فاصله هشتم یا همان اکتاو تولید می‌شود.

سازدهنی ترمولو

(نسبت هر دو سوراخ روی هم به فاصله چند سنت کوک شده است)

ساده‌ترین و ابتدایی‌ترین نوع سازدهنی است. در این نوع ساز دهنی دو زبانه ساز با اختلاف کمی در فرکانس نسبت به هم کوک می‌شوند. بنابر این هنگام نواختن که هر دو زبانه با هم به ارتعاش در می‌آیند، صدای حاصله کیفیتی دوگانه دارد که در اصطلاح به آن Tremolo Effect می‌گویند. یکی از ویژگی‌های ظاهری و بارز این نوع ساز داشتن دو ردیف سوراخ کنار هم است.

سازدهنی مدل ترمولو دارای ۲۴ سوراخ در دو ردیف است. معنی جمله این است که ساز دهنی ترمولو دارای ۲۴ نت است. نام این ساز دهنی بر اساس صدایی که تولید می‌کند انتخاب شده، ترمولو در زبان ایتالیایی به معنی لرزاندن است. ترمولو با ویژگی بارزی تنظیم شده است که در هر نت دو ستون هوا وجود دارد یکی زیرتر و دیگری بم تر. این همان چیزی است که به آن کمک می‌کند تا صدایی بی نظیر و جذاب داشته باشند.

کاربرد‌های انواع مختلف سازدهنی

ساز بادی هارمونیکا و سازدهنی ها بر حسب قابلیت‌های مختلف و جنس صدایشان در سبک‌های خاصی از موسیقی بیشتر کاربرد دارند که در زیر کاربرد هر نوع ساز دهنی در هر سبک گفته شده‌است.

• سازدهنی ترمولو و اکتاو: در سبک‌های فولک Folk و پاپ Pop کاربرد بیشتری دارند.
• سازدهنی دیاتونیک: در سبک‌های فولک Folk، ایرلندی Irish، راک Rock، کانتری Country، بلوز Blues و پاپ Pop کاربرد دارد.
• سازدهنی کروماتیک: سبک‌های ایرلندی Irish، جاز Jazz، کلاسیک Classical و پاپ Pop را بیشتر با این نوع ساز دهنی اجرا می‌کنند.
• سازدهنی بیس و کورد: در کار‌های گروه نوازی و در سبک‌های کلاسیک Classical کاربرد دارد.