مویه‌ای باستانی با عمری هزاران ساله + اجراهایی از مقام «چمر» یا «چمری»

 

«چمری» از مقام های ویژه سوگواری‌ها و عزاداری‌ها در استان‌های لرستان، کرمانشاه و ایلام است که البته در لرستان بیشتر مورد توجه است. باید گفت «چمری» صرفا یک مقام‌سازی یا آوازی نیست بلکه نوعی آیین تشییع است.

به گزارش موسیقی نو به نقل از خبرگزاری ایلنا، یکی از روش‌های موثر در معرفی و شناساندن انواع موسیقی‌ها در نواحی مختلف تولید و انتشار آثار محلی و فولکوریک توسط رسانه‌ها است. شاید بتوان با نشر و بازنشر آثار و مقام‌های مهم هر منطقه و ارائه توضیحاتی جامع و درست درباره آن‌ها، اتفاقاتی ولو کوچک را برای آگاهی‌بخشی مخاطبان نسل‌های مختلف رقم زد. بی‌شک موسیقی مناطق مختلف ایران تا آن حد متنوع هست که سال‌های سال‌های به قطعات و مقام‌های آن‌ها پرداخته شود، بی‌آنکه تکراری وجود داشته باشد و مخاطبان احساس ملال کنند.

در میان مناطق مختلف کشور استان لرستان موسیقی منحصر به خود را دارد. قدمت موسیقی لرستان به هزاره چهارم پیش از میلاد مسیح بازمی‌گردد. آنچه در منطقه لرستان کشف شده طرح سازها روی ظروف نقره است که پیشینه آن‌ها به دوره ساسانی می‌رسد.

سازهایی که امروزه در لرستان کاربرد دارند عبارتند از سرنا، دوزله، کمانچه، تنبور، تنبک و دهل است. موسیقی لرستان به دو دسته کلی «آوازی» و «سازی» تقسیم‌بندی می‌شود.

موسیقی «آوازی» و «سازی» در لرستان

موسیقی «آوازی» یا «کلامی» در لرستان و شهرهای توابع آن قدمت بسیاری دارد. این نوع موسیقی بیشتر در مراسم عروسی، سوگواری و فعالیتهای روزمره زندگی عشایر و روستائیان و توسط زنان و برخی موارد نیز توسط مردان اجرا می‌شود. موسیقی آوازی لرستان بر اسای عناوینی که در ادامه می‌آید، دسته‌بندی می‌شوند؛ آوازهای شادمانه (عروسی)، آواهای عاشقانه، کلام‌های دینی یا سروده‌های مذهبی، مویه‌ها (سوگواری)، آواهای دلتنگی و غریبی، آوازهای حماسی، آوازهای طنز و هجو، موسیقی آواز کار (ترانه‌های کار).

موسیقی «سازی» با استفاده از سازهای بومی و توسط نوازندگان محلی اجرا می‌شود. مقام‌های این نوع موسیقی عبارتند از: مقام‌های شادی (عروسی)، مقام‌های سوگواری، مقام‌های مذهبی یارسان، مقام‌های حماسی، مقام‌های دلتنگی و عاشقانه.

هنرمندان مطرح لرستان از گذشته تاکنون چه کسانی هستند؟

هنرمندان درگذشته موسیقی لرستان قطعا نامشان به واسطه آثار ماندگارشان همواره زنده خواهد بود. هنرمندان امروزی لرستان هم با همه کاستی‌ها برای معرفی، ماندگاری و ارتقای موسیقی دیارشان در تلاش و کوششند. اگر بنا به نام بردن از بزرگان و هنرمندان لرستان باشد به دلیل تعدد‌ آنها، قطعأ‌ نام تعدادی از قلم خواهد افتاد. برخی هنرمندانی که ماندگار شده‌اند، بدین قرارند؛ زنده‌یاد حسین فرجی (خواننده)، محمد میرزاوندی (خواننده)، زنده‌یاد همت علی‌سالم (خواننده)، زنده‌یاد شامیرزا مرادی (نوازنده سرنا)، پیرولی کریمی (نوازنده کمانچه، خواننده، آهنگ‌ساز)، زنده‌یاد علیرضا حسین‌خانی (نوازنده کمانچه)، زنده‌یاد رضا مریدی‌دلفان (نوازنده سرنا)، علی‌اکبر شکارچی (آهنگساز و نوازنده کمانچه)، زنده‌یاد رضا سقایی (خواننده)، فرج علی‌پور (نوازنده کمانچه و و بداهه‌نواز موسیقی مقامی لرستان)، ایرج رحمان‌پور (خواننده و ملقب به حنجره زخمی زاگرس)، سیف‌الدین آشتیانی (خواننده)، محمد باجلاوند (خواننده و نوازنده کمانچه) و احسان عبدی‌پور (نوازنده سرنا).

موسیقی لرستان/ چهارمحال بختیاری، لکها و اشتراکات

یکی دیگر  از مواردی که باید به آن اشاره و تاکید شود تشابهات و مشترکاتی است که بین موسیقی لرستان و چهار محال بختیاری وجود دارد، که البته موسیقی لک زبان‌های شهرها و مناطق هم‌جوار  را هم نباید به موسیقی لرستان بی شباهت دانست و قاعدتا نقاط مشترکی هم وجود دارد.

در میان مقام‌های موسیقی لرستان شاید «چمر» یا «چمری» از بقیه جالب توجه‌تر است. «چمری» از مقام‌‌های ویژه سوگواری‌ها و عزاداری‌ها در استان‌های لرستان، کرمانشاه و ایلام است که البته در لرستان بیشتر مورد توجه است. باید گفت «چمری» صرفا یک مقام‌سازی یا آوازی نیست بلکه نوعی آیین تشییع است. خوشبختانه آیین چمری در شهریورماه سال نودو هفت به نام کرمانشاه ثبت ملی شده است.

«چمری» یا «چمر» آیین است یا یک مقام موسیقایی؟!

«چمری» را یکی از آیین‌های باستانی ایران می‌دانند، اما مورخان و موسیقی پژوهان نظری جمعی درباره آن ندارند. معنای واژگانی «چمری» نیز  (به معنای کاربردی) یکی از مجهولاتی است که تا به امروز وجود داشته است.

البته واژه «چمری» به لحاظ ادبی بر اساس فرهنگ‌های موجود، ترجمه شده است. «چمری» در «فرهنگ مردوخ» اثر مصور کردی، فارسی عربی تالیف محمد مردوخ کردستانی به معنای؛ دایره، حلقه و دهل عزاست. «چمری» در لغت‌نامه دهخدا نیز به معنای؛ آشکار و ظاهر است. این واژه در فرهنگ عمید نیز به معنای؛ محیط، دایره و هر جیز دایره‌وار است. واژه «چمر» گاه نیز به واژه‌های «چه‌مه‌ره» به معنای چشم‌براه و «چم چمانن» به معنای انحنا و خم کردن هم معنا شده است.

مراسم عزا و اسب سیاهی  با یال‌های شانه کرده! 

در مراسم «چمری» (که در دنیای امروز نسبت به قبل کمتر برگزار می‌شود) میت را پس از شستن و کفن کردن در بین شاخه‌های سبز درخت بید می‌پیچند و آن را به همان شکل در کنار گور قرد درگذشته قرار می‌دهند تا با او دفن شود. مراسم «چمری» معمولا در گورستانی نزدیک چشمه یا رودخانه برگزار می‌شده است.

در گذشته رسم بر این بوده که اسبی سیاه را برای حضور آماده کرده و یالش را شانه می‌زنند و او را به گور میت نزدیک می‌کنند. حین این اتفاق مردان و زنان به زبان محلی به شیون و زاری می‌پردازند که البته زنان در این بخش نقش مهمتری دارند. با نزدیک شدن اسب به گور، مویه و زاری حضار شدت بیشتری می‌گیرد.

«چمرگاه» کجاست؟ / «بویش‌ها» و «راوکرها» چه کسانی هستند؟ 

عزاداران پیش از برگزاری مراسم با طلوع آفتاب جایگاهی را تعیین می‌کنند که به «چمرگاه» معروف است. با بالا آمدن آفتاب و به نوا در آمدن سرنا و دهل در «چمرگاه»، بستگان و اقوام صاحب عزا دایره‌وار دور هم جمع می‌شوند؛ در حالی که همه آن‌ها سیاه‌پوش هستند. هرکس به نوبه خود براساس وسع مالی، بخشی از مایحتاج مراسم را همراه خود می‌آورد که این مایحتاج معمولا خوراکی است.

اول مردان صف بسته و علم‌ها و کتل‌ها را در قسمت‌های مختلف صف جای می‌دهند و زنان انتهای صف مردان قرار می‌گیرند و پارچه‌هایی سیاه را مقابل خود نگه می‌دارند. اجراکنندگان هم در دسته‌های چهار تا شش نفری به بداهه‌خوانی و بداهه‌نوازی در رثای شخص درگذشته می‌پردازند. در آیین مذکور اجراکنندگان به زنان مویه‌خوان، نوازندگان و شاعران محلی دسته‌بندی می‌شوند که به آن‌ها را «بویش‌ها» یا «بیت گوها» و «راوکرها» خطاب می‌کنند. در ادامه مراسم همسرایان، ضمن سرودن همزمان اشعار با همراهی نوازندگان دهل و سرنا، به آرامی حول دایره تشکیل شده از صفوف می‌چرخند و اجرا می‌کنند.

کتل چیست؟ 

در وسط «چمرگاه» سکویی را برپا می‌کنند که معمولا از تیرهای چوبی است. این سکو «کتل» نام دارد و قطار فشنگ، لباس‌های و دیگر وسائلل شخص درگذشته همراه با عکسش روی آن قرار می‌گیرد. این همه ماجرا نیست و عزاداران اسب شخص درگذشته را نیز در حالی که با پارچه مزین شده به مراسم می‌آورند. تفنگ شخص متوفی روی زین اسب قرار داده می‌شود درادامه همسرایان در حالی که می‌خوانند از جلوی صف عبور می‌کنند و با رسیدن به پایان صف به آرامی مسیر رفته را بازمی‌گردند. این کار تکرار می‌شود و مراسم تا نیمروز ادامه می‌یابد.