بررسی جایگاه کمانچه در موسیقی نواحی مختلف ایران

به گزارش موسیقی نو به نقل از خبرگزاری تسنیم، برنامه رادیویی «اینجا چراغی روشن است» در شبکه رادیویی «گفت‌وگو» این هفته به بررسی ساز کمانچه و جایگاه آن در میان موسیقی اقوام پرداخت. چند کارشناس در گفت‌وگو با این برنامه دیدگاه‌های خود را بیان کردند که هر کدام حاوی نکات جالبی درباره ساز کمانچه است.

کمانچه را با کدو تنبل می‌ساختند

یوسف دیبایی در ارتباط تلفنی با برنامه «اینجا چراغی روشن است» دوتار را ساز نخستِ موسیقی ترکمنی خواند و گفت: کمانچه بعد از دوتار قرار می‌گیرد و افرادی از جمله غیر ترکمن‌ها نیز تاثیر بسیاری بر تکنیک‌های کمانچه نوازیِ این خطه داشته‌اند.

وی ادامه داد: در گذشته کمانچه از کدو تنبل ساخته می‌شد؛ به این صورت که دسته‌ای در آن تعبیه می‌کردند و با یکسری تغییرات، کمانچه را می‌نواختند ولی این روش منسوخ شده و کمانچه‌های امروزی با چوب ساخته می‌شود.

دیبایی این ساز را ساخته شده از چوب گردو دانست و افزود: دسته این ساز از درخت آلوچه یا زردآلو است. همچنین از سه سیم تشکیل شده است که از این طریق کوک می‌شود.

وی در عین حال از تولید کمانچه‌های ۴ سیم یاد کرد که عمدتا برای موسیقی مقامی به کار می‌رود و مختص موسیقی سنتی نیست.

این استاد کمانچه نواز و سازنده، با بیان اینکه دوره تیموری، آغاز ورود کمانچه به عرصه موسیقی بوده است، گفت: در گذشته موسیقی ترکمنی را از رادیو عشق‌آباد دریافت می‌کردیم ولی حوزه نوازندگی و دوتارنوازی در رادیو گرگان، ضعیف بود.

حضور کمرنگ کمانچه درمیان قشقایی‌ها

همچنین شهرام صارمی، موسیقیدان و نوازنده ساز کمانچه در مصاحبه با رادیو گفت‌وگو، با اشاره به اینکه نه کمانچه و نه هیچ ساز دیگری را نباید به صورت منطقه‌ای بررسی کرد، گفت: موسیقی هر منطقه دارای فواصلی خاص است که اگر به صورت دقیق توسط هنرمندانِ هر نقطه اجرا شود، صدای موسیقی ناحیه‌ای خاص از ایران را بروز می دهد.

وی همچنین ساختار بندی هر ساز را بنابر وضعیت و شاخصه‌های مناطق مختلف کشورمان دانست و افزود: شکل و اندازه سازها در نقاط مختلف کشور متفاوت است و ویژگی‌های یکسانی ندارند ولی می‌توان گفت همه کمانچه‌ها به صورت مشترک سه سیم دارند.

صارمی همچنین موسیقی ایل قشقایی را اینگونه تشریح کرد: این موسیقی در مقام شوشتری، همایون و اصفهان و شور نواخته می‌شود که فواصلِ نسبتا مشابه‌ی دارد.

در این میان کمانچه حضوری کمرنگ در میان نوازندگان ساز در ایل قشقایی دارد ولی در نواحی متعدد به کار گفته می‌شود. ضمن اینکه ویلن حضوری گرم‌تر در میان قشقایی‌ها دارد.

کمانچه؛ ساز هزار ساله ایران

عبدالرضا مجدی با حضور در استودیوی پخش زنده برنامه «اینجا چراغی روشن است» درباره ساز کمانچه در ترکمن صحرا گفت: این ساز در حدود ۱۵۰ تا ۲۰۰ سال قدمت دارد و اشکال آن مختلف است. در استان گلستان نیز نوعی از کمانچه رایج است که با کمانچه ترکمنی تفاوت‌هایی دارد.

وی کمانچه متعلق به ترکمن صحرا را کوچک‌تر از سایر بخش‌های کشور دانست و در این‌گونه توضیح داد:  در گذشته به دلیل رطوبت در این منطقه سازها کوچک ساخته می‌شد؛ مخصوصا از کدوی قلیانی که وقتی داخل آن را می‌تراشند، به کمانچه‌ای ضد آب تبدیل می‌شود.

مجدی ادامه داد: کمانچه در شمال و جنوب البرز، کردستان، کرمانشاه و… تفاوت‌هایی دارد و سنت‌های نوازندگی از جمله بهره گیری از فواصل، مختصِ هر منطقه است.

وی همچنین قدمت این کمانچه را حدود ۱۲۰۰ سال تخمین زد و افزود: هرچه سیم کمانچه به ساز ویولون تشابه بیشتری پیدا کند، از اصالت صدای آن کاسته شده و گاه به ۴ سیم هم می‌رسد. ضمن اینکه کمانچه ترکمنی دارای سه سیم بوده و سازی کوچک است که دسته‌ای باریک در آن تعبیه شده است.

مجدی در بخشی دیگر از مصاحبه با رادیو گفت‌وگو، با بیان اینکه عکس‌های قدیمی که از کمانچه برجای مانده است، امروزه وجود خارجی ندارد، گفت: کمانچه ترکمنی نسبت به مشابهِ این ساز در کردستان کوچک‌تر است.

حتی دوتار ترکمنی هم نسبت به سایر نقاط ایران، از ضخامت بیشتری در کاسه ساز برخوردار است و یکی از دلایلِ آن وجود رطوبت در منطقه شمال ایران است.

این پژوهشگر موسیقی اقوام اضافه کرد: وقتی به حوزه بختیاری و دهکردی و نیز قشقایی نظر می‌کنیم، به نقاط مختلفی از ایران می‌رسیم که نشانه از تعامل و اشتراکات فرهنگی در موسیقی نواحی ایران دارد.

مجدی ادامه داد: در منطقه باغملک لحنِ لری را در نواختن ساز کمانچه مشاهده می‌کنیم؛ با وجود اینکه باغملک جزئی از منطقه بختیاری نیست ولی به دلیل مهاجرت بختیاری‌ها به این خطه، حوزه‌های موسیقیایی کوچک در یک ناحیه بزرگ شکل گرفته است.

وی در خصوص راه تشخیص سازهای مناطق مختلف گفت: سازهای کمانچه در مناطق مختلف تفاوت‌ها و شباهت‌های زیادی با هم دارند؛ برخی کمانچه‌ها پشت بسته و برخی پشت باز هستند ولی به طور کلی ورود کمانچه به ایل بختیاری، متاخرتر بوده است و عاشق‌ها این ساز را در دست گرفته‌اند ولی شکل کنونی این ساز استاندارد نیست.