آشنایی با ساز زهی_مضرابی ماندولین/گلابی سازها

موسیقی نو: ماندولین (mandolin یا mandoline)  یک ساز زهی کوچک‌تر از گیتار و تا حدی گلابی شکل و از خانواده لوت است. این ساز در قرن هجدهم در ایتالیا و آلمان از ساز ماندورا (mandora) مربوط به قرن شانزدهم گرفته شده است. شکل و اندازه‌های مدرن این ساز قویاً توسط سازنده ساز پاسکال ویناچیا (Pasquale Vinaccia) از ناپل تغییر کرد. این ساز دارای هشت سیم است که دو به دو به هم جفت شده‌اند که چهار زوج سیم تشکیل می‌دهند که به‌وسیله یک سر دسته (همانند سر دسته گیتار) روی نواک ویولن (g–d′–a′–e) کوک می‌شود و رایج‌ترین کوک برای این سیم‌های جفت، فاصله پنجم است. گوشی‌ها در پشت جعبه گوشی قرار دارند.

بدنه گلابی‌شکل عمیقاً منحنی شده است، صفحه انگشت گذاری دارای ۱۷ پرده است که کمی بالا آورده شده است. سیم‌ها به انتهای ساز متصل شده‌اند. در عریض‌ترین قسمت ساز خرک قرار دارد شکم به سمت پائین زاویه‌دار شده است، که فشار سیم‌ها را روی خرک افزایش داده که یک صدای عالی با قدرتی فوق‌العاده به آن داده است. نوعی از ماندولین که در گروه‌های سازهای زهی بلوگراس امریکایی نواخته می‌شود نسخه‌ای از این ساز با عمق کم و با پشت صاف است.

 

ماندولین با مضراب یا زخمه انگشتان نواخته می‌شود. نه فقط قادر به اجرای نت‌های کوتاه جدا است، بلکه سیم‌های زوج آن امکان تعادل بسیار سریع بین دو نت هم فاصله را به وجود می‌آورد به طوری که افهٔ نسبتاً طویل با نوعی ترمولو منتج می‌گردد. صفحه انگشت‌گذاری آن پرده‌بندی شده‌است.

حرکت سریع مضراب (زخمه) در میان هرکدام از جفت سیم‌های هم‌صدا (unison) یک ترمولو (tremolo) مشخصه ایجاد می‌کند. یک صفحه پوسته‌ای در اطراف حفره صدای  بیضی‌شکل شکم ساز را از صدمه دیدن با زخمه حفظ می‌کند. نواختن و ساختن ساز ماندولین در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم در اروپا و آمریکای شمالی و جنوبی رونق یافت. در قرن بیستم این ساز در یک خانواده از اندازه‌ها از سوپرانو تا کنترباس ساخته شد. قطعات ساخته شده برای ماندولین شامل یک کنسرتو توسط آنتونیو ویوالدی، سرنید (serenade) در اپرای موتزارت دان جیووانی (Don Giovanni-1787) و پارت‌هایی از باله ایگور استراوینسکی (Igor Stravins) آگون (Agon-1957) است.

تاریخچه

ماندولین از خانواده لوت است امروزه انواع مختلف این ساز از نسل ماندولین ناپلی هستند که در طی قرن هجدهم در ناپل توسعه یافتند. امروزه ماندولین‌های پشت کاسه‌ای شباهت زیادی به سازهای ایتالیایی اولیه دارند و در ژانرهای فولکلور و کلاسیک متداول‌اند. در اواسط قرن نوزدهم این ساز چندان طرفداری نداشت.

محبوبیت دوباره ماندولین در اوایل قرن بیستم منجر به توسعه اشکال و طرح‌های مختلف از این ساز مدرن امروزی شد. بیشتر پیشرفت‌های صورت گرفته روی ماندولین در آمریکا رخ داد زمانی که سازندگان ساز در آمریکا شروع به ساخت ماندولین‌های با پشت صاف و سطح بالایی خمیده کردند. دو شخصیت کلیدی نقش اساسی در خلق ماندولین‌های مدرن مورد استفاده در ژانرهای بلوگراس، کانتری، بلوز و گروه‌های jug (jug-band) شدند:

اورویل گیبسون (Orville Gibson) و مهندس آکوستیک لیود لوار (Lioyd Loar). این دو شخصیت سبک F یا فلورانسی (Florentine) و ماندولین های گلابی‌شکل سبک A که ما امروزه می‌شناسیم. بسیاری از این ساز ها آکوستیک کنونی از نسل سازهای ساخته‌شده توسط گیبسون (Gibson) هستند.

اگر گیبسون/لوار مسئول طراحی‌های ماندولین های مدرن هستند، یکی از اهالی کنتاکی آمریکا به نام بیل مونرو (Bill Mobnroe) روشی که این ساز نواخته می‌شد را تعریف کرد. ماندولین F-5 ساخت لوار (Loar) که مونرو آن را در سال ۱۹۴۳ در یک آرایشگاه فلوریدایی خرید ماندولین اصلی مورد استفاده در ژانر بلوگراس گردید و سبک نواختن مونرو که آمیزه‌ای از لیدهای نوع فیدل با آکوردهای قوی پرکاسیو بود استاندارد طلایی برای نوازندگان ژانرهای کانتری آمریکایی، بلوگراس و موسیقی فولکلور آمریکایی شد.

بعدها نوازندگان و موسیقیدانان حیطه ماندولین را به سایر فرم‌های موسیقیایی گسترش دادند. به‌ویژه نوازنده سبک کانتری جترو برنس تطبیق‌پذیری این ساز را با بکار بگیری کوک‌های جز (jazz) و سوینگ (swing) غربی نشان داد. امروزه نوازندگانی همانند کریس تایل (Chris Thile)، دیوید گریسمن (David Grisman)، مارتی استوارت (Marty Stuart)، وینس گیل (Vince Gill)، سم بوش (Sam Bush)، و یو سرینیواس (U. Srinivas) مرزهای استفاده از این ساز را تا موسیقی پاپ، راک و حتی موسیقی کارناتیک (carnatic) هندی گسترش دادند.

ساختمان و صدا دهندگی ساز ماندولین

شکل ماندولین اشک مانند یا گلابی شکل، دایره‌ای و یا تخم‌مرغی است و سوراخ صدای آن می‌تواند شبیه F یا دایره‌ای شکل باشد، دسته آن پرده‌گذاری شده و قسمت پشتی آن یا مسطح و یا دایره‌ای شکل است. ساز ماندولین گاهی در ارکسترهای اپرایی نیز به کار رفته است.

 

سیم‌های دست باز ماندولین

معمول‌ترین شکل کوک این ساز همانند ویلن از بم به زیر به صورت سل-ر-لا-می است. این ساز توانایی تولید صداهای طولانی که از ویلن تولید می‌شود را ندارد و این مشکل به وسیله نواختن ترمولو (همان تکنیکی که در تا و سه تار به آن ریز گفته می‌شود) برای نواختن آکوردها ونت‌های طولانی حل شده‌است.

آثار عمده برای ماندولین

ساز ماندولین گاهی در ارکسترهای اپرایی به کار رفته شده است مانند اپرای اتللو اثر وردی. آنتونیو ویوالدی یک کنسرتو برای یک ماندولین (کنسرتو در ر ماژور اپوس ۶ شماره ۳) و دو کنسرتو برای دو ماندولین ساخته‌ است. موتسارت در اپرای دون جوان از آن استفاده کرده‌است و بتهوون نیز چند سوناتین برای آن نوشته‌است، پاگانینی هم چند سرناد برای این ساز با همراهی گیتار ساخته‌است.