موسیقی نو: ساز زهی آرشه ای کنترباس یا دوبل باس (به فرانسوی: contrebasse) بزرگ‌ترین و بم ترین ساز زهی آرشه‌ای است که به وسیلهٔ آرشه یا از طریق زخمه زدن (پیتزیکاتو) نواخته می‌شود.

تاریخچه

درباره منشاء این ساز هنوز اختلاف‌نظر وجود دارد. برخی محققان معتقدند که این ساز برگرفته از ویولا است و برخی دیگر معتقدند از خانواده ویولن است. از کنترباس به عنوان تنها ساز مدرن خانوادهٔ ویولا دا گامبا نام برده می‌شود؛ خانواده‌ای که اصلیت اروپایی دارد و در قرن پانزدهم میلادی پدید آمد. به همین خاطر می‌توانیم به این ساز «ویول‌بیس» نیز بگوییم. با این حال، این مسئله که آیا کنترباس مستقیماً از خانوادهٔ ویولا دا گامبا است یا نه، به‌طور کامل به جواب نرسیده‌ است.

اشکال مختلف دوبل باس به قرن پانزدهم یا اوایل شانزدهم بر می‌گردند و مورد استفاده همگان تا قرن هجدهم بوده‌اند. لودویک ون بتهون (Ludwiq van Beethoven) و بعدها سایر آهنگسازان اهمیت زیادی به استفاده از دوبل باس در ارکستر سمفونی دادند. دوست بتهون، دومنیکو دراگونتی (Domenico Dragonetti)  و رهبر ارکستر سرجی کوسویتزکی (Serge Koussevitzky) هر دو نوازنگان ماهر باس بودند که برای این ساز کنسرت‌هایی آهنگسازی کردند.

تا قبل از سدهٔ بیستم میلادی بسیاری از کنترباس‌ها تنها سه سیم داشتند؛ در مقابلِ سازهای معمول خانوادهٔ ویولا دا گامبا که پنج یا شش سیم داشتند، یا سازهای خانوادهٔ ویولون که چهار سیم داشتند.

پال برن، در کتاب تاریخی از کنترباس، با اشاره به چندین منبع می‌گوید کنترباس به عنوان یک بیس حقیقی در خانوادهٔ ویولون ریشه دارد. وی توضیح می‌دهد، در صورتی که شکل ظاهری کنترباس به خانوادهٔ ویولا دا گامبا شبیه می‌باشد، اما ساختمان داخلی‌اش تقریباً با سازهای خانوادهٔ ویولون برابری می‌کند، و با ساختمان داخلی ویولاها بسیار متفاوت است.

 

ویژگی

• کنتر باس بزرگ‌ترین ساز خانوادهٔ زهی – آرشه‌ای‌ها محسوب می‌شود.
• دارای بم‌ترین گسترهٔ صوتی در خانوادهٔ زهی – آرشه‌ای‌ها به‌شمار می‌رود.

 

ساختار

سردسته ساز

سردسته ساز کنترباس یا دوبل باس به شکل حلزونی (مارپیچ) و جعبه گوشی با مکانیزم کوک و چهار گوشی در قسمت عقب ساز است.

دسته ساز

مواد مورد استفاده در ساخت دسته ساز کنتر باس یا دوبل باس عبارت‌اند از افرا و چوب‌هایی از این جنس و برای صفحه انگشت‌گذاری بدون پرده نیز از ابونیت استفاده می‌شود.

بدنه ساز

طول: تقریباً ۱۰۰ تا ۱۴۰ سانتی‌متر، جعبه‌ای شکل. برای سازهای ارکسترال ۱۱۵ سانتی‌متر معمول است.

شکم با حفره‌های صدای F‌ شکل، پشت، ریب‌ها (ورقه‌های قوسی) با ارتفاع ۲۳ سانتی‌متر (دو برابر ارتفاع ریب‌های ویولنسل).

سیم‌ها

طول سیم‌های مرتعش: ۹۵ تا ۱۱۵ سانتی‌متر، ۴ سیم، کوک شده روی فواصل یک چهارم: E1، A1، D2، G2. مواد مورد استفاده: روده، مس، نقره، آلومینیوم، استیل، نایلون تابیده شده (با پوشش) استیل.

در سازهای پنج سیمه: B0 (C1)، E1، A1، D2، G2.

جنس میله انتهایی ساز کنتر باس یا دوبل باس از استیل است.

 آرشه ساز

برای نواختن کنترباس دو مدل آرشه توسط نوازندگان این ساز استفاده می‌شود:

1. آرشهٔ آلمانی
2. آرشهٔ فرانسوی

طول آرشه : ۶۸ تا ۷۰ سانتی‌متر. دسته یا کمان آرشه از چوب پرنامبوکو (Pernambuco)، رأس، پاشنه قابل تنظیم (از جنس صدف مروارید). قدری سنگین‌تر و کوتاه‌تر از آرشه ویولنسل.

دو سبک آرشه باس در حال حاضر مورد استفاده قرار می‌گیرد: در آرشهٔ فرانسوی فاصلهٔ بین فراگ آرشه و چوب کمتر از آرشهٔ آلمانی است. آرشه باریک و کوتاه فرانسوی (همانند آرشه ویولن و دیگر سازهای زهی می‌باشد) که در حین نگه داشتن کف دست به سمت پایین نگه داشته می‌شود و آرشه پهن‌تر آلمانی (همانند آرشه ویول) که کف دست رو به بالا نگه داشته می‌شود. هرکدام از این دو نوع آرشه دارای تکنیک نوازندگی متفاوت‌اند.  همچنین دوبل باس قابلیت نواختن پیزیکاتو (کندن با انگشتان) دارد که گاهی اوقات در ارکستر سمفونیک و تقریباً همیشه در باندهای جز و رقص نواخته می‌شود.

دوبل باس، یا بطور ساده باس یکی از بزرگ‌ترین و بم‌ترین (پایین‌ترین از نظر زیر و بمی) سازها در میان سازهای زهی آرشه‌ای در ارکستر سمفونی مدرن است. این ساز یک ساز انتقالی است و معمولاً نت‌نویسی آن یک اکتاو بالاتر از صدادهی آن نوشته می‌شود تا از خطوط حامل کمکی (ledger lines) اضافه زیر خطوط حامل جلوگیری شود. دوبل باس تنها ساز آرشه‌ای است که به جای فواصل پنجم، در چهارم‌ها کوک می‌شود (همانند ویول) و سیم‌های آن معمولاً روی E1, A1, D2 و G2 کوک می‌شوند.

ساز زهی آرشه ای کنترباس یک از اعضای استاندارد بخش سازهای زهی ارکستر همچنین باند کنسرت است و در موسیقی کلاسیک غربی در کنسرتو، تکنوازی و موسیقی مجلسی دیده می‌شود. کنترباس در سایر ژانرها همانند جز (jazz)، بلوز سبک دهه ۱۹۵۰ و راک‌اندرول، راکابیلی (rockabilly)، سایکوبیلی (psychobilly)، موسیقی کانتری سنتی، بلوگراس، تانگو و بسیاری دیگر از انواع موسیقی فولک استفاده می‌شود.

دوبل باس با یک آرشه (آرکو-arco) یا با کندن سیم‌ها (پیزیکاتو) نواخته می‌شود. در رپرتوار ارکسترال و موسیقی تانگو، هم آرکو و هم پیزیکاتو استفاده می‌شوند. در جز (Jazz)، بلوز و راکابیلی، پیزیکاتو قاعده نواختن است.

موسیقی کلاسیک و همچنین بلوگراس طبیعی تنها صدای طبیعی این ساز را استفاده می‌کنند که این صدای طبیعی به صورت آکوستیکی توسط ساز تولید می‌شوند. در جز، بلوز و ژانرهای مرتبط؛ کنترباس معمولاً با یک امپلی فایر و اسپیکر تقویت می‌شود.

دوبل باس (double bass) که به عنوان کنترباس (contrabass)، باس زهی، باس، ویول باس، فیدل باس یا بول فیدل (bull fiddle) و در زبان فرانسوی کنتر باسه (contrebasse) و در آلمانی کنتراباس (Kontrabass) شناخته می‌شود سازی زهی است که بم‌ترین (پایین‌ترین ساز از نظر نواک یا زیر و بمی) در خانواده ویولن است. صدای این ساز یک اکتاو پایین‌تر از ویولنسل است. این ساز دارای دو طراحی اولیه است در یکی همانند ویول یا ویولا دا گامبا (viol da gamba) است و در دیگری همانند یک ویولن است ولی طراحی‌های دیگری نیز وجود دارند که شبیه یک گیتار است. اندازه‌های مختلف این ساز قابل توجه است طول بزرگ‌ترین ساز معمولاً زیر ۱٫۸ متر است. طول بدنه بدون دسته، در کنترباس کامل ممکن است ۱٫۴ متر، برای کنترباس در اندازه سه چهارم در حدود ۳٫۸ متر و برای باس با محفظه کوچک یا باستو (bassetto) تنها کمی بزرگ‌تر از یک ویولنسل باشد. یک دوبل باس معمولاً با چهار سیم سنگین سیم کشی می‌شود که روی E1–A1–D–G کوک می‌شود. سیم پنجم گاهی اوقات در باس‌های در گروه‌های موسیقی جز (jazz)، باس قسمتی از بخش ریتم است و همچنین به عنوان ساز ملودی مورد استفاده قرار می‌گیرد. این ساز اغلب به صورت الکترونیکی با چنین گروه‌هایی تقویت می‌شود؛ یک باس ایستاده- یک ساز باریک- که حمل‌ونقل آن آسان‌تر است نیز متداول است. در بسیاری از باندهای راک و جز، به جای دوبل باس از گیتار باس الکتریک استفاده می‌شود.

گروه‌های جز (jazz) در بالاترین رجیستر اضافه می‌شود تا اجازه دهند نت‌های بالا با سهولت بیشتر نواخته شوند. در باس‌های ارکستر سمفونی در زیر سیم E، روی C کوک می‌شوند. بسیاری از باس‌ها به جای اینکه سیم پنجم داشته باشند، دارای یک وسیله مکانیکی همراه با اهرم‌هایی هستند که طول سیم چهارم را افزایش می‌دهند. با این وسیله زیر و بمی سیم E ممکن است تا E♭, D, D♭ یا C پایین بیاید یا با صدای E درگیر شوند هنگامیکه نت‌های پایین‌تر مورد نیاز نیستند.

طبقه بندی

این ساز در طبقه‌بندی سازهای کوردوفون، لوت دسته‌دار، ساز زهی و از خانواده ویولن (ویولن، ویولا، ویولنسل) قرار می‌گیرد.امروزه این ساز در موسیقی کلاسیک غربی در دستهٔ سازهای زهی نقش مهمی را در ارکستر ایفا می‌کند. کنترباس نه‌تنها در موسیقی کلاسیک غربی، بلکه در دیگر سبک‌های موسیقی مانند جاز، بلوز و راک اند رول کاربرد دارد.