آشنایی با ساز بادی_چوبی بالابان

موسیقی نو: ساز بادی چوبی بالابان یا بالامان (ترکی آذربایجانی : Balaban‎) ساز بادی استوانه‌ای دو نی(دولایه) به طول حدود ۳۵ سانتی‌متر که در ابتدا و به صورت اورجینال شش سوراخ انگشت داشت که اکنون به هفت یا هشت سوراخ انگشت می رسد . این ابزار موسیقی در بین مردمان ترک تبار علل خصوص بین مردم آذربایجان شرقی به بالابان و در کردستان به نرمه نای معروف است.

این ساز در مناطقی از آذربایجان، کرمانشاه، همدان، زنجان و قزوین رایج و و دارای صدای دلنشین و آرام بخش است.

ساز‌های بادی را بسته به اینکه دمیدن در آن‌ها و تولید صدایشان به چه صورت است به دسته‌های مختلفی تقسیم می‌کنند. یکی ازاین تقسیم بندی‌ها هواصدا‌های با زبانه‌ی دولایه است که بالابان در این دسته قرار می‌گیرد.

تاریخچه

بنابر اسناد و مدارکی که به دست آمده ساز بادی چوبی بالابان نوعی ساز از خانواده نیو سرنا دست کم از سده های نخستین دوره اسلامی در ایران شناخته شده که در میان مردم بخش هایی از این سرزمین به کار می رفته است.

بالابان در واقع به معنای نوعی ساز بادی نیین به صورت های بلبن، بالبن و بالابن است که در فرهنگ های لغات ترکی و روسی آمده است. در لغت آذربایجانی و روسی بالابان به معنای ساز بادی نه چندان بزرگ و مشابه زرنا تعریف شده است. همچنین فرهنگ ها و دایره المعارف های روسی واژه بالابان را به معنای سازی بادی زبانه دار معمول میان اقوام قفقاز شمالی و ایرانیان می دانند. بالابان به عنوان سازی بادی و بومی حوزه های جغرافیایی و فرهنگی آذربایجان شرقی به ویژه تبریز و کردستان ایران و سایر مناطق محسوب می شود که گروهی از نوازندگان این مناطق آن را می نواختند.

در زبان کردی این ساز را باله وان و در شوشتری نی را بلبون می خوانند. به صراحت می توان گفت که بالابان از ساز های مخصوص عاشیق های آذربایجانی است زیرا عشاق آذربایجانی فقط با ساز و گاوال می خواندند و امروزه اغلب آن ها بالابان را همراهی می کنند. بهتر است بدانید که بالابان نقش بسیار زیادی در کار عشاق دارد و به دلیل زیبایی بخشیدن برای صدایشان کمک کننده خواهد بود. گاهی اوقات ساز ها را بالابان کوک می کنند و نقش بالابانچی ها در دسته عاشق ها همچون نقش بال برای پرنده بود. به طور کلی در حوزه های جغرافیایی بیرون از کشور ایران مانند اقوام مختلف قفقاز شمالی، جمهوری آذربایجان، ترکمنستان، ترکستان شرقی و بخش های مسلمان نشین شمال غربی سرزمین چین، ساز بادی بالابان به کار می رود. در شهر باکو نیز یک دسته بزرگ موسیقی وجود دارد که تمامی نوازندگان آن ساز بادی بالابان می نوازند.

ویژگی‌های ظاهری و ساختمانی بالابان

بالابان از دو قسمت اصلی زبانه و بدنه تشکیل شده است. زبانه‌ آن در مقایسه با سایر زبانه‌های دولایه، بلندترین و پهن‌ترین نوع زبانه‌ دو لایه در نواحی ایران است که شکل، اندازه و نحوه‌ی ساخت آن اهمیت زیادی دارد. یکی از مهم‌ترین قسمت‌های بالابان زبانه‌ی آن است که از نظر طول، عرض و ضخامت دارای انواع مختلفی است که نوازنده با توجه به سلیقه، رنگ صوتی مورد نیاز و تنالیته، زبانه‌ی مناسب را برای خود انتخاب می‌کند.

علاوه بر این ساز بادی چوبی بالابان دارای دو قسمت حساس دیگر هم هست. یکی محافظ زبانه است که یک نوار باریک چوبی خم شده است و به خاطر حساس بودن زبانه‌ی بالابان، وقتی این ساز نواخته نمی‌شود، محافظ را بر سر زبانه می‌گذارند. قسمت دیگر باریکه‌ی چوبی خم شده‌ای است که تقریبا در وسط طول زبانه قرار می‌گیرد و برای کوک کردن و تنظیم صدای بالابان است. جنس بدنه‌ی بالابان از چوب و زبانه‌ی آن از نی خاصی است.

میله

میله بالابان که گودا هم نامیده می شود در واقع یک لوله حدود ۲۸۰ الی ۳۲۰ میلی متری می باشد که عمدتا از چوب زردآلو و البته گاهی چوب فندق، شمشاد و توت هم ساخته می شود. فرآیند حکاکی میله بالابان معمولا با نام بالابان چاکما شناخته می شود. انتهای بالایی میله دارای یک شکل گرد مانند است در حالی که انتهای پایینی کاملا نوک تیز شده است. دقت داشته باشید که قطر فضای داخلی این میله حدود ۱۰ میلی متر است و تقریبا هشت سوراخ یا تون ها متشکل از یک حفره صدا یا ساس پارداسی روی آن و دیگری روی سمت زیرین در مقابل فضای مابین سوراخ های اول و دوو ساسی پارداسی قرار گرفته اند. گاهی اوقات یک سوراخ اضافه به نام نیزام پاراداسی روی انتهای پائینی سطح زیرین ساخته شده تا از رنگ صدای مناسب آن اطمینان حاصل شود.

بدنه

ساز بالابان که گاهی اوقات به دلیل دهانه تخت و صدای نرم به نام بالابان یاستی یا تخت هم شناخته می شود در واقع متشکل از بدنه ای است که از چوب زردآلود ساخته شده است. بدنه این ساز دارای هشت سوراخ روی سطح که یکی از آن ها در پشت بین سوراخ های اول و دوم خواهد بود. دقت داشته باشید که این ساز متشکل از یک میله، یک زبانه، یک تنظبم و یک کلاهک می باشد.

زبانه

این زبانه که بدان قمیش، گارفی یا دیل هم گفته می شود یک قطعه نی به طول تقریبی ده سانتی متر است و قسمت پایین آن که در سوراخ بالایی بدنه قرار می‌گیرد لوله‌ای است و هرچه به سمت بالا می‌رود به تدریج پهن و در انتهای بالای زبانه به یک شکاف باریک منتهی می‌شود. نوک زبانه در میان دو لب نوازنده قرار می‌گیرد. در قسمت جلو بدنه هفت یا هشت سوراخ و در پشت آن یک سوراخ برای انگشت گذاری ایجاد شده‌اند.

زبانه ساز بادی چوبی بالابان از جنس تزکه ساخته شده که اغلب در نواحی خشک رشد می کند. و در انتهای بالایی آن وارد خواهد شد. این زبانه کاملا مسطح شده و به شکل یک زبانه دوبل در می آید. همچنین این زبانه به یک تنظیم کننده یعنی خارک، بوغازلیک، اولاما، بایوندوروگ و آکما با طول حدود ۶۰ میلی متر و عرض ۱۰ میلی متر از جنس بید یا شاخه انگور که در جهت طول بریده شده است ساخته می شود. سپس زبانه با یک تنظیم کننده بر روی یک طرف و لولای ۷ الی ۱۲ میلی متری در سمت دیگر متصل خواهد شد.

کلاهک

کلاهک نیز از بید، فندق، زغال اخته یا توت ساخته می شود که اغلب بر روی زبانه قرار می گیرد تا از آسیب دیدن آن جلوگیری شود. دقت داشته باشید که این کلاهک به تنظیم کننده متصل خواهد شد تا نواختن ساز برای نوازنده ساده تر باشد.

تکنیک اجرایی بالابان

به دلیل ساختمان ویژه‌ی زبانه‌ی بالابان و تماس مستقیم لب‌های نوازنده با سر پهن زبانه، امکان اجرای نوانس در این ساز به طور مطلوبی فراهم است. مثلا در ساز سرنا زبانه‌ی سرنا با لب‌های نوازنده تماس ندارد و در محفظه‌ دهان مرتعش می‌شود و از این رو در سرنا امکان تغییر نوانس و کنترل صدا با لب‌ها وجود ندارد. بالابان که با استفاده از تکنیک نفس برگردان نواخته می‌شود در اجرای نوانس‌هایی از pp تا ff سازی بی همتاست.

محدوده‌ی صوتی ساز بالابان

محدوده‌ی صوتی بالابان نسبتا بم و به صورت زیر است. این صدا‌ها سیال‌اند و با تغییر فشار هوا، تغییر وضعیت لب‌ها و کامل یا ناقص گرفتن سوراخ‌های صوتی برای اجرای مقام‌های مختلف متغیرند.

موارد استفاده‌ از ساز بالابان

درآذربایجان شرقی بالابان را در موسیقی عاشیقی می‌نوازند. این موسیقی امروزه توسط خواننده و نوازنده‌ ساز قوپوز و به همراهی بالابان و قاوال (دایره) اجرا می‌شود. در این گروه سه نفره بالابان دارای اهمیت زیادی است، زیرا اجرای جواب‌های آواز عمدتا بر عهده‌ بالابان است. رپرتوار بالابان همان رپرتوار موسیقی عاشیقی شامل هاوا‌ها (مقام)‌های عاشیقی است که بیشتر در غالب داستان‌ها و روایت‌ها اجرا می‌شوند. موسیقی عاشیقی را در مجالس عروسی و شادمانی و نیز در قهوه خانه‌های عاشیقلار اجرا می‌کنند.

تفاوت بالابان با دودوک و می

ساز بالابان شباهت بسیار زیادی با دودوک (Duduk) و می (Mey) دارد، این ساز‌ها ظاهری شبیه به هم دارند، ولی در برخی جزئیات با هم متفاوتند و هرکدام در یک منطقه کاربرد دارند. مثلا ساز دودوک سازی مختص ارامنه است. در تصویر زیر تفاوت‌های هر سه ساز بالابان، دودوک و می‌ را می‌توانید مشاهده کنید.

نوازندگان مطرح ساز بالابان

علیخان صمدوف (آذربایجانی: Əlixan Səmədov) نوازنده بالابان اهل جمهوری آذربایجان است. وی در سال ۱۹۶۴ در جمهوری آذربایجان در خانواده‌ای اهل موسیقی متولد شد و پس از تحصیل در مدرسه‌ی موسیقی در سال ۱۹۹۰ فارغ التحصیل شد. او ساز‌هایی مانند زورنا، ابوآ، ساکسوفون، و کلارینت را می‌نواخت، ولی ساز اصلی و تخصصی‌اش بالابان بود.