آشنایی با ساز بادی نی انبان / ساز باستانی

موسیقی نو: ساز بادی نی انبان یکی از قدیمیترین سازهایی است که در کشورهای زیادی آن را به عنوان ساز اصیل می‌شناسند ولی شکل ظاهری آن مقداری با هم تفاوت دارد. در زمان‌های قدیم مردمی که از جایی به جای دیگر می‌رفتند، این ساز را نیز با خود جابه‌جا می‌کردند وبا تغییر دادن شکل ظاهری آن، آن ساز را در منطقهٔ جدید مورد استفاده قرار می‌دادند و پس از مدتی جزء سازهای سنتی آن منطقه درمی‌آمد. با اینکه این ساز در کشورهای مختلف از نظر شکل و صدا تفاوت‌هایی دارد، ولی نمی‌توان گفت که مشابه یکدیگر نیستند.

این ساز کمی بزرگتر از دوزله معمولی (و گاه با هفت سوراخ) که انتهای قمیش دار آن به کیسه‌ای به نام «انبان» الصاق و دقیقاً «هواگیری» شده‌است که از این نقطه الصاق هوا خارج و داخل نشود، در نزدیکی محل الصاق دوزله لوله دیگری به طول نامعین خارج شده (محل خروج این لوله نیز به دقت هواگیری شده) که نوازنده آن را به دهان می‌گذارد و از این طریق کیسه را پر باد می‌کند و در نتیجه فشار بازو آرنج بر روی کیسه که هنگام نواختن آن را زیر بغل گرفته‌است؛ هوا را به داخل لوله دوزله می‌فرستند و با انگشتان خود سوراخها را باز و بسته می‌کند.

تاریخچه

گفته شده‌است که بابِلی‌ها در سال ۲۰۰۰ قبل از میلاد نی انبان داشته‌اند. در واژه نامهٔ موسیقی ایران زمین جلد دوم به قلم آقای مهدی ستایشگر چنین آمده‌است: نویسندگان یونانی اختراع انواع نای را به مردم آسیا نسبت داده‌اند، زیرا آثار باقی مانده از نخستین آثار کهن (در خرابه‌های آشور) بازگو کنندهٔ اختراع نای، دونای و چندنای است که به روایت متون یونانی این سازها ابتدا از آسیا به اروپا رفته و کم‌کم به‌صورت فلوت و اقسام آن درآمده‌است. بدیهی است با این استدلال، یونانی‌ها آشنایی با نی و طریقهٔ نواختن آن را از مردم خاورمیانه آموخته‌اند.

ریشهٔ ساسانی

برخی پژوهشگران بر روی نقش برجسته‌های طاق بستان تصاویری از نواختن نی‌انبان توسط یک نفر دیده‌اند. این تصاویر قدمت این ساز را به دورهٔ ساسانیان برمی‌گرداند. این ساز که در گسترهٔ خاکی خلیج‌فارس و عمدتاً ایران قرار گرفته‌است، احتمال انتقال آن از ایران به کشورهای دیگر بسیار زیاد است، حتی به گفته برخی کارشناسان، این ساز نخست در ایران ساخته و مورد استفاده بوده و در طول سال‌ها به کشورهایی مانند اسکاتلند منتقل شده‌است. این ساز سنتی در همهٔ استان‌های جنوبی کشور مانند هرمزگان، خوزستان، بوشهر بخشی از استان فارس و جزایر خلیج فارس نواخته می‌شود. بعضی از اساتید دانشگاه‌های اروپا هم اعتقاد دارند که این ساز از خلیج فارس آمده و ساخته فارس‌ها می‌باشد. بوشهری‌ها معتقدند که این ساز ساخته آنهاست و به همین دلیل برای زنده نگه داشتن آن بسیار تلاش می‌کنند.

ویژگی‌های ظاهری و اجزای تشکیل دهنده‌ی نی انبان

۱ – دسته

دسته‌ی ساز بادی نی انبان علاف چوبی ناودانی شکلی است که داخل آن دو عدد نی زبانه دار قرار دارد و نی‌ها با موم در داخل دسته ثابت می‌شوند. روی هر نی شش سوراخ صوتی در قسمت جلو ایجاد شده اند و بر سر هر کدام از نی‌ها، زبانه‌ای یک لایه قرار گرفته است.

۲ – انبان

انبان یک مشک یا پوست دباغی شده‌ی بز یا گوسفند است که به عنوان مخزن ذخیره‌ی هوا مورد استفاده قرار می‌گیرد ؛ پوست تقریبا یکپارچه است و قسمت گردن آن از داخل کور می‌شود.

یک دهانی (محل دمیدن) در محل سوراخ یکی از دست‌ها و دسته‌ی نی انبان در محل سوراخ دست دیگر نصب شده اند. قسمت پایینی پوست در یک نقطه جمع و از داخل بسته می‌شود؛ بنابراین مخزن آماده شده، یک مجرای ورود و یک مجرای خروج هوا دارد.

در مجرای ورود هوا دهانی نصب می‌شود و در مجرای خروج هوا دسته‌ی نی انبان را طوری نصب می‌کنند که زبانه‌ها در داخل نی انبان قرار گیرد.

انواع نی انبان در دنیا

گونه‌ها

ساز بادی نی انبان در کشورهای مختلف به نام‌های گوناگون خوانده می‌شود که ذیلاً به تعدادی از آن‌ها اشاره می‌شود:

.   ایران:

  1. نی‌انبان
  2. نی‌حمونه
  3. نی‌مشکی
  4. خیکنای
  5. نی‌حمبونه (که با کیسه هوا ویا انبان همراه است)
  6. نی‌تکی
  7. نی‌جفتی
  8. نی بی لی بو
  9. دوزله
  10. کِلَم یا قلم که بدون انبان می‌باشد.
  11. ارغون که بدون انبان است و دارای دو نی است که یکی برای نواختن ملودی و دیگری که فاقد سوراخ است، برای صدای فرعی یا همراه در نظر گرفته شده‌است و صدایی که از این ساز شنیده می‌شود یک هارمونی است.
  • بحرین: تنها قربه ی بحرین و نی انبان بوشهر هم از نظر صدا و هم از نظر شکل هیچ تفاوتی با هم ندارند و به احتمال زیاد بحرینی‌ها نی انبان را از ایران به دیار خود برده‌اند در حال حاضر نیز از کشورهای عربی جهت تهیهٔ ساز نی انبان به بوشهر سفارش می‌دهند.
  • یونان: تسامیونا که یک دستهٔ نی با انبان است.
  1. دودوک که انبان ندارد و دارای نی تکی می‌باشد که ته آن یک شیپورک جهت پخش صدا تعبیه شده.
  2. چیفته که شباهتی به دستهٔ نی انبان بوشهر دارد و تنها یک شیپورک به ته آن متصل است و دارای پنج سوراخ است.
  • ترکیه: تولومکه شبیه تسامبونای یونان می‌باشد ولی شیپورک آن به صورت زاویهٔ ۴۵ درجه نسبت به نی‌ها تعبیه شده‌است.
  • هند: مورلیکه انبان یا مخزن هوای آن از یک کدو قلیانی تو خالی ساخته شده.
  1. زماره:که شبیه نی تکی می‌باشد، جنس نی آن از استخوان پای یک نوع پرنده‌است.
  • مراکش: زَمرکه مانند نی جفتی می‌باشد و دو شیپورک به صورت زاویه ۴۵ درجه یا در بعضی یک شیپورک مانند تسامبونا تعبیه شده.
  • تونس: ذکری یا زوکرا
  • بلغارستان: گی دا
  • چین: کوانکه با دو لولهٔ استوانه ای مساوی به هم چسبیده که مشابه آن در بیشتر نقاط سرزمین‌های اسلامی رواج دارد.

ثبت ملی و جهانی

نی‌انبان یک ساز بومی است که اغلب در مجالس عروسی و بزم نواخته می‌شود. این ساز، شناخته شده‌ترین ساز موسیقی جنوب ایران است.

نی‌انبان به دلیل فراگیری‌اش در گسترهٔ ملی در سطح کشور و جزایر خلیج‌فارس ، با تلاش یک پژوهشگر حوزه موسیقی و سازمان میراث فرهنگی و گردشگری(محسن شریفیان) ۲۲ مهر ۱۳۹۴ با عنوان «مهارت ساختن و نواختن نی‌انبان در گسترهٔ ملی» با شماره ۷۸۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. ساز پس از ثبت در فهرست میراث ناملموس ایران، در تلاش برای رسیدن به فهرست میراث جهانی یونسکو است.

محسن شریفیان