موسیقی کولیان ایران در حقیقیت نیمی از موسیقی سازی و ترانه ای ایران را در مناطق گوناگون کشور تشکیل می دهد.
موسیقی نو: تاثیرات موسیقی کولیان بر موسیقی ایران هنوز پوشیده مانده است . اما هرکجا که اینان هنوز به عنوان موسیقی ورزان بومی فعالیت دارند نام این مقام یا آهنگها را می شنویم : کابلی ، هندی ، دورانی ، کولی مقام (کولیانه)
پیدایش این قوم در ایران پیش تر از حضورشان در اروپا صورت پذیرفته ، «حمزه بن حسن اصفهانی» ( ۳۵۰ه ق) نگارنده کتاب تاریخ پیامبران و شاهان ، مسئله چگونگی آمدن این قوم به ایران را اینگونه بیان کرده : فرمان داد (منظور بهرام گور) تا دوات و قلم و صحیفه آوردند و به پادشاه هند نامه نوشت و از وی مطربان خواست. وی دوازده هزار تن مطرب فرستاد . بهرام آنان را به شهرها و نواحی کشور خود براکند و شماره آنان به سبب تناسل بیشتر شد و گروهی اندک از فرزندانشان هم اکنون باقی هستند و آنان را رت ( رط ) خوانند.
اما تعداد آنها در اسناد تاریخی متفاوت است ، مولف تاریخ ثعالبی چهار هزار تن ، فردوسی در شاهنامه ده هزار تن ، نظامی در بهرام نامه شش هزار تن ، در مجمل التواریخ و قصص دوازده هزار تن ذکر شده است.
با شکست دولت «ساسانی» و ورود سپاه اسلام به ایران ، معاویه و ولیدبن عبدالملک آنان را به کوچ اجباری و اخراج واداشتند، و در این میان گروهی از آنان به چپاول و راهزنی روی آوردند.
در زمان اقتدار قراقویونلوها در عهد مظفرالدین جهان شاه کولی ها در نواحی مرکزی ایران چون یزد می زیسته اند و نگارنده تاریخ جدید یزد ( قرن نه هجری) به آنان اشاراتی دارد.
نگارنده کتاب احیاءالملوک درباره وضعیت کولیان در زمان شاه عباس صفوی توضیحات جالبی داده : «جمعی از لولیان نمکین با شکر آمیخته داشتند و همه وقت حاضر بودند و لولیان کابلی که در شیوه رقص و حرکات سرآمد اهل اصول اند ، خلاصه و زبده ایشان آقا ماه کابلی بود با چند لولی شیرین کار و شورانگیز.»
در عهد کریم خان زند از جماعت کولیان به عنوان همراه سپاه خود در جهت تشفی شهوات و سرگرمی استفاده می نموده و منظور از این کار ازطرف او آن بوده که چون سپاه به ولایات دیگری می رسد گزندی به اهل و عیال ایرانیان نرسد.
در عهد قاجاریه رئیسان ایل کولیان مورد تشویق قرار می گرفتند تا خدای نخواسته شورش و بلوایی نکنند.
شیوه زندگی کولیان ، صحراگردی و نیمه صحرا گردی بوده که طی سالیان اکثرا به یک جا نشینی تبدیل شده است. در خاورمیانه آنان را « دوم » و در سرزمینهای عربی « جت» و در ایران بنا به گویش های نواحی مختلف نامهای گوناگون دارند.
در آذربایجان « قره چی»
در میان کردها « دوم »
در میان لرها و فارس « غربتی»
در خراست « قرشمار ، رُت »
در خوزستان « زُط ، جت »
در سیستان وبلوچستان « چَلّی ،لوری ،کمچنی »
در کرمان « لولی»
در کرمانشاه و ایلام « سوزمانی »
در گیلان و مازندران « گودار، جوگی ، فیوج»
در سواحل جنوب « شرشن»
و در همدان « خطیران» نام داشته و دارند و به هنرهای نوازندگی ، خوانندگی ، رقص ، حیوان بازی ، شامورتی بازی ، ساخت ساز ،آهنگری ، چوب تراشی ، چله کشی فرش ، مطربی و… می پرداخته و کماکان می پردازند.
پایه زبانی کولیان ایران رومانو و لوترا است. امروزه بیشتر به زبان پارسی رایج سخن می گویند اما هنوز در میان خود با گویشهای خاص شان سخن می گویند.
موسیقی کولیها و سبک و شیوه آن :
موسیقی کولیها همواره شادیانه است . آنان از خواندن ترانه های حزن انگیز پرهیز دارند. و در اثر همجواری و هم زیستی با اقوام مختلف ، نگهدارنده موسیقی درون طوایف ایران نیز گردیده اند چرا که در اثر تمرین و تکرار به ترانه ها و نغمات مختلف آشنا شده و با تکرار ان موقعیت اصلی را در جهت اجرا به خود اختصاص داده اند. بعنوان مثال ترانه های سوگ حماسه چونان حماسه عباس گالش در مازندران و یا موکه مه کنجکه تونو در سیستان .
کولیان بطور کلی مجری دو دسته موسیقی اند :
۱.موسیقی و آوازهای درون طایفه ای خود
۲٫موسیقی منطقه و ناحیه زیستی خود
در دسته اول کولیان به حسب مضمون چهارشاخه موسیقی خاص خود دارند:
۱٫موسیقی رقص و ترانه های شادی جمعی
۲٫افسانه های موسیقیایی سنتی کولیان
۳٫ترانه های عاشقانه و ستایشی
۴٫ترانه های بی خیالی نسبت به دنیا و طنز
اما در دسته دوم موسیقی کولیان ملهم از موسیقی منطقه و ناحیه زیست است و در بیشتر مناطق ایران که کولیان به اجبار یا به دلخواه در ناحیه ای یک جا نشین شده اند راوی اکثر رپراتورهای موسیقی آن منطقه یا ناحیه گردیده اند و گاه موسیقی اصلی خود را ، به همراه تاریخ خود به فراموشی سپرده اند.
آن چیزی که بازمانده و می توان شنید بیشتر اصالت منطقه ای دارد و موسیقی امروز آنها هم در بخش آواز و ترانه و هم در بخش سازها دچار تغییرات شدید گردیده که بیشتر حاکی از تخریب و نابودی اصالت کهن آنهاست. در مجموع هنر اصلی کولیان نوازندگی و رقص بوده است و طبق روایت ها و اسناد تاریخی عموما رقاصّان و مطربان دربارها و خان ممالک ایران را لولیان و کولیان تشکیل می دادند.
سازهایی چون چنگ و نای و زنگ هندی ( هندی درای) و بربط لوری بطور کلی از میان رفته اما سازهایی چون دوتار ، تنبک ، داریره و کمانچه جای آنها را گرفته است.
همین تاثیر پذیری آنان از موسیقی منطقه زیست، خود در پاره ای موارد به اصل موسیقی منطقه صدمه زده است ، چون کولیها در ادای کلمات پارسی مشکل تلفظ دارند گاه شده که بطور کلی جمله را تغییر داده و کلام را سبک کرده اند و یا تمپوی یک مقام را مهیج تر کرده اند و یا بداهه های از خود در ترکیب و تلفیق نشان داده اند که شناخت اصل از بدل را در مناطق مشکل کرده است. مشابه آنچه در موسیقی سیستان شاهد هستیم. از سوی دیگر در روایتها دخل و تصرفاتی کرده اند که به دلیل بی سوادی شان منظومه ای بی سروته در امده .اما این مسئله را نیز نباید از نظر دور داشت که در برخی مناطق ایران و کشورهای همجوار همین کولیان حافظ خوبی از موسیقی کهن منطقه شده اند.
و در پایان :
این مسئله که کولیان از از موسیقی کهن خود دور مانده اند واقعیتی است که اتفاق افتاده اما پژوهشهای صورت گرفته تا حدودی ما را با آن نغمات از بین رفته آشنا می سازد. در یکی از این پژوهش ها در مورد راگاها ۰ راکها) که آن زمان در مجالس طرب می خوانده اند اشاره شده :
و آنچه راکها طرح کرده اند از زبان هندوستانی ، راک سراندیب ،بیورد در رَکَب ، راک کشمیری به زابل گبری ، راک لاهور به ماهور ، راک دکن به نهاوندک ، راک بالُک به مقام بوسلیک ، راک مُلتان به مقام …، راک بنگاله به مقام حصارک ، راک نهنگر به مقام گَوِشت ، راک حیدرآباد به مقام روح الارواح ، راک عظیم آباد به مقام عراق ، راک سیالکوت به مقام سلمک ، راک بهاول پور به مقام پهلوی ، راک دهلوی به مقام سیخی خوانده می شود. ( به نوعی راکها پیوندی با گوشه ها و مقام های موسیقی سنتی ایران و موسیقی مقامی نواحی دارد)
در شیراز تعزیه « تخته هنده » را در راک می خوانده انداما اکنون با ان حال و هوا خوانده نمی شود.در موسیقی ستی ایران نیز ماهور هندی وجود دارد. موسیقی هند و مخصوصا راگاها هم چنین بر موسیقی عرب نیز تاثیرات زیادی گذاشته است.
اقتباس از پژوهش های هوشنگ جاوید در زمینه موسیقی نواحی ایران
