نگاهی به لزوم موسیقی شناسی قومی در ایران

 

 

 

یادداشت پیش رو پیرامون موسیقی شناسی قومی و لزوم وجود آن در ایران است.

موسیقی نو:  اصلی عام و کلی وجود دارد که هرچه انسان به دست خود و با ذهن و اندیشه خود می آفریند باید بر آن اشراف داشته باشد. آفریده انسان محصول اندیشه انسانی است و در این میان، موسیقی هم ساخته اندیشه آدمیان است. می توانیم اولین پرسش خود را درباره موسیقی چنین مطرح سازیم که آیا به راستی انسان ها بر اصوات موسیقی، به مثابه پدیده ای ساخته انسان، اشراف دارند؟ ما در مورد آداب و رسوم و زبان و کردار و مناسک و نظام خانواده و در یک کلام فرهنگ مردمان پژوهش می کنیم و تا اندازه ای هم به قوانین درونی آن ها پی می بریم و آن ها را به خود و دیگران معرفی می کنیم. به همین ترتیب هم، موسیقی مردمان اینوییت(اسکیموها)، سرخپوستان، زولوها در آفریقا و ساکنان کوهپایه های آند و بربرهای شمال آفریقا را مطالعه می کنیم. فراموش نمی کنیم که موسیقی این مردمان، از زوایای بسیاری، از کهن شناسی تا رابطه زبان و ادبیات و شعر و رقص و افسانه و اساطیر و عزا و شادمانی و در عین حال نیز حالات روحانی، همه در محتوای فرهنگ و تاریخ و جامعه تنیده شده و هر بار که دست به مطالعه می زنیم، از زوایای دیگر به کشف موضوعات جدید اذعان می کنیم.

در کنار بررسی موسیقی در درون فرهنگ، باید به پدیده های جامعه و تاریخ نیز توجه جدی کرد. سه پدیده سازنده سرگذشت انسان یعنی جامعه و فرهنگ و تاریخ، همه با سرنوشت موسیقی گره خورده اند. جامعه جایگاهی است که موسیقی در آن آفریده می شود و پرورش می یابد و به پاره ای از فرهنگ مبدل و سپس دست تاریخ سپرده می شود و تاریخ آن را دگرگون می سازد. این سه پدیده رابطه ای تودرتو و دیالکتیکی دارند و نمی توان تاثیر آن ها را بر یکدیگر ازهم جداساخت، با هر کدام به نحوی و با کرداری مشخص موسیقی را در دامن خود پرورش می دهند و موسیقی هم به ماهیت و جایگاه هر یک به نحوی می نگرد. ارتباط درونی این سه پدیده و تاثیر آن ها بر عینیت و ذهنیت موسیقی امری است پیچیده و برداشت موسیقی شناس قومی از این سه جریان می تواند به شناخت ژرف تری ازموسیقی بینجامد.

از مبانی عام تئوریک تا موضوعات خاص و از کلی ترین تا جزیی ترین موارد شناخت موسیقی ایران، همه از اهم گفتمان “اتنوموزیکولوژی“(موسیقی شناسی قومی) است که رواج آن مستلزم کاربرد روش و دانش این رشته در ایران است که می باید با خلاقیت موسیقی شناسان و اتنوموزیکولوگ های ایرانی مسیرخود را بیابد و اسیر دنباله روی های بی جا در جهانی سرگردان نشود. وقتی ما واژه اتنوموزیکولوژی را در زبان فارسی به همین صورت به کار می بریم و می دانیم که واژه بیگانه است، تصور می کنیم که در اثبات مباحث خود نیز دائما می باید به گفته ها و نقل قول های بیگانگان تکیه کنیم.

استقلال در بیان اندیشه موسیقی شناسی قومی خود، به مفهوم بی نیازی از جامعه علمی بشری نیست؛ برعکس موجب سربلندی است که ما هم بتوانیم در برابر تلاش ها و پژوهش های آنان، دستاوردهای علمی خود را به جامعه جهانی تقدیم کنیم. ما باید تفاوت همفکری های علمی را با پخته خواری های یکجانشینی تشخیص دهیم. همان اندازه که آنان در موسیقی شناسی علمی به ما یاری می رسانند، ما هم باید آنان را یاری دهیم و دانش موسیقی شناسانه خود را در سطحی بالا در اختیارشان بگذاریم. آدمیان یک خانواده اندیشمندند و هر مردمانی، در هر گوشه ای از این آفاق پهناور، به فراخور توان فکری و آرمان های علمی، دانش خود را به جوامع انسانی اهدا می کنند. دانش اتنو هم در ایران می باید به دنبال یافتن مسیر خود باشد. اما در این اوضاع، هر بار به سرنوشت اتنو در ایران می اندیشم، اندوه سنگینی بر قلب وافکارم چیره می شود و نمی توانم در برابر کژروی آن بی تفاوت بمانم. به گمان من و کسانی دیگر، موسیقی ایران رو به انحطاط نهاده و موسیقی شناسی ایران هم که بخشی از آن است، و در این لحظات خطیر و بحرانی می بایست نقش سازنده خود را ایفا کند، در گمراهی ها سرگردان مانده است. اتنوموزیکولوژی ایرانی سال هاست خبر از پریشانی می دهد.

عده ای از دست اندرکاران دانشکده های موسیقی، با کم خردی در ساخت واژه های من درآوردی و بی پایه مانند نبود فرم در بعضی آثار با تعریف آهنگسازی یا ترجمه بعضی از فرم ها، بدعت هایی نهاده اند و جای شگفتی نیست که در این گیر و دار و وانفسا، کورانی عصاکش کوران دیگرشده اند. این جماعت، دن کیشوت وار، در خیال خود تصوری از واژه ای یا مفهومی می سازند و می پندارند در خارج از ذهن آن ها هم چنان است و دیگران هم باید همان تصور را کنند. آنان تصور می کنند خیالشان با “واقعیت” سازگار است و آن “واقعیت” همان “حقیقت” است، پس به “حقیقت” دست یافته اند. بی تردید این پریشان حالی، به موازات سرنوشت موسیقی ایران، نقش تباه کننده خود را بر جا نهاده و هر زمان افزون تر می شود و ما از فروپاشی جایگاه معنوی موسیقی ایران از این جنبه غافل مانده ایم.

پرسش این است که در این میان «چه باید کرد؟»

روشن است که این مجال جای گله گذاری  و درددل نیست اما در سخن از موسیقی شناسی، کمتر مردمانی در جهان، بخشی از نیروی معنوی خود را صرف چنین فرسایش های جانکاه کرده اند که بر فرهنگ ما تحمیل شده است. این ها همه نشان دهنده اعوجاج شکننده ای است که موسیقی ما را به پرتگاه تباهی و نابودی و بی هویتی کشانده است. این سخن ها همه نشان از خون دلی دارد که از لعل موسیقی ایران فوران می کند.

 

محسن حجاریان– موسیقی شناس قومی