ردیف، دستگاه، آواز و گوشه در موسیقی ایرانی

 

 در این مقاله  تعاریفی از ردیف, دستگاه, گوشه, فرق بین دستگاه و آواز و تقسیم بندی دستگاه در موسیقی ایرانی بیان شده است .

 

 ردیف دستگاه آواز و گوشه در موسیقی ایرانی

 ردیف چیست؟

موسیقی نو: ردیف نام نظامی از دستگاه‌ها (و گوشه‌های این دستگاه‌ها) در موسیقی ایرانی است.

در موسیقی ایرانی ردیف موسیقی شامل هفت دستگاه «شور»، «ماهور»، «همایون»، «نوا»، «چهارگاه»، «راست و پنجگاه» و «سه گاه» است. این دستگاه ها کوک منحصر به خود را دارند. که البته این کوک ها نیز در سازهای مختلف متفاوت است.

ردیف، شامل پنج آواز نیز هست آوازهای «ابوعطا»، «بیات ترک»، «دشتی» و «افشاری» که در کوک شور نواخته می شوند و آواز «بیات اصفهان» که در کوک همایون نواخته می شود. این آواز ها دارای حال و هوای مخصوص به خود و نت شروع و پایان متفاوت از یکدیگرند.

 دستگاه در موسیقی ایرانی

هر دستگاه در موسیقی ایرانی، توالی ای از پرده‌های مختلف موسیقی ایرانی است که انتخاب آن توالی حس و شور خاصی را به شنونده منتقل می کند. هر دستگاه از تعدادی گوشه تشکیل شده است و معمولا بدین شیوه ارایه می‌شود که از درآمد دستگاه آغاز می‌کنند، به گوشه اوج یا مخالف دستگاه در میانه ارایه کار می‌‌رسند، سپس با فرود به گوشه‌های پایانی و ارایه تصنیف وسپس رِنگ، اجرای خود را به پایان می‌‌رسانند.

گوشه ها قطعه‌های ثبت شده از موسیقی سنتی ایرانی هستند که در طول زمان توسط استادان موسیقی ایرانی گردآوری شده و به هنرجویان آموخته می‌‌شود. هر دستگاه موسیقی سنتی دارای تعدادی گوشه است که توسط استادهای مختلف به شکل های متفاوت ولی بسیار متشابه ثبت شده اند. منبع جمع آوری گوشه ها عموماً قطعات نواخته شده در میان نوازنده‌های بومی نواحی مختلف ایران  و می توان گفت سینه به سینه به زمان حال رسیده است.

گفته می شود که حدود ۳۰۰ گوشه در موسیقی ایرانی وجود دارد که آموختن آن ها سالیان درازی آموزش و تمرین و ممارست می طلبد.

 

دستگاه و آواز چیست؟

در ابتدای کار این سوال مطرح می شود که مثلا چرا شور و ماهور و …« دستگاه» و بیات اصفهان و دشتی و … «آواز» خوانده می شوند.

برای توضیح این مسئله ابتدا باید بدانیم که اصولا دستگاهها چگونه از هم شناخته می شوند و چه فرقی با هم دارند.

برای آغاز دستگاه ماهور را مثال می زنیم ، همانطور که برای نوازندگان تار و سه تار مرسوم است و می دانند پرده های ماهور در گام دو همگی بِکار هستند ( یعنی ربع پرده و نیم پرده نیستند یا به عبارت دیگر سری و کرن و بمل و دیز نیستند ) ( البته نوازندگان ویلن و کمانچه معمولا ماهور ر یا سل می نوازند که به ترتیب دو دیز و فا دیز می شوند ) حال مهمترین مسئله ای که مایه تفاوت دستگاهی از دیگری می شود خارج شدن پرده ها از حالت بِکار است مثلا اگر در دستگاه « ماهور دو » یا به عبارت بهتر « گام دو » نت می کُرُن شود حالت ایجاد شده را آواز افشاری می نامند ولی اگر نت لا کرن و سی بِمُل شود حالت جدید را دستگاه شور می نامند یا اگر لا کرن و می بمل شود این حالت را آواز بیات اصفهان می نامند و … .

توجه داشته باشید که این تغییر پرده ها فقط جنبه نظری ندارد و هنگام شنیدن حتی برای کسانی که با دستگاهها آشنا نیستند ، اینکه حداقل تغییری ایجاد شده واضح است؛ به این صورت که مثلا هنگام شنیدن ماهور احساس شادی بیشتری نسبت به شور در انسان ایجاد می شود یا دستگاه چهارگاه احساس شکوه و عظمت بیشتری نسبت به مثلا دشتی که سوزناک تر است دارد . البته این قواعد هرگز کلی نیست و به عوامل دیگری مثل ملودی، ریتم و حتی شعر نیز بستگی دارد. مثلا آهنگ معروف « ای ایران » در دستگاه دشتی که عموما غم انگیز است توسط استاد روح الله خالقی تصنیف شده است که کاملا حماسی است و این مسئله به توانایی و ذوق و استعداد آهنگسازان بستگی دارد که بتوانند چنین هنرنمایی هایی را انجام دهند وگرنه می توان گفت که ۹۰% تصنیف های دشتی سوزناک هستند مثلا آهنگهای عارف قزوینی مانند « گریه کن » و « گریه را به مستی بهانه کردم » و آهنگهای مرتضی محجوبی مانند « کاروان » و « نوای نی » و آهنگ « آه سحر » از روح الله خالقی .

.

 

 فرق دستگاه و آوازها چیست؟

اصولا آوازها زیر مجموعه دستگاه ها هستند یعنی آوازها از نظر پرده هایی که نواخته می شوند مانند آن دستگاهی هستند که جزو آن هستند یعنی مثلا ابوعطا در پرده های شور نواخته می شود فقط با این تفاوت که نت شاهد تغییر کرده است ولی هرگز نمی توان ماهور را در پرده های شور نواخت مگر در مرکب نوازی که یک گوشه دلکش ماهور منطبق برگوشه شهناز شور می شود .

تقسیم بندی بدین صورت است :

۱- دستگاه ماهور مانند راست پنجگاه است .

۲- دستگاه شور شامل آوازهای دشتی – ابوعطا – افشاری – بیات ترک و نوا است .

۳- دستگاه همایون شامل دستگاه بیات اصفهان است .

۴- دستگاه چهارگاه

۵- دستگاه سه گاه

.

دسته بندی فوق را استاد «علی نقی وزیری» بنا نموده است ولی قُدما بر هفت دستگاه و پنج آواز معتقدند؛ بدین صورت که راست پنجگاه و نوا را نیز دستگاه جداگانه به شمار می آورند ولی نوا نیز دقیقا در پرده های شور و راست پنجگاه نیز در پرده های ماهور نواخته می شود که به این علت تقسیم بندی وزیری علمی تر به نظر می رسد.

البته عده ای نیز بر نظریه دوازده دستگاه معتقند چون واقعا اگر جنبه نظری را کنار بگذاریم دستگاه ها هنگام شنیدن کاملا متفاوت هستند و دیگر اینکه برخلاف این تقسیم بندی ها به ویژه در مورد دستگاه شور آوازهای آن کاملا متفاوت و گاهی شبیه دیگر دستگاه ها هستند. مثلا بیات ترک بیشتر از اینکه شبیه شور باشد مانند ماهور است و افشاری شبیه نوا و تا حدی سه گاه است.

نکته دیگر اینکه اصول مرکب نوازی دقیقا مبتنی بر آگاهی از همین مطالب دارد و کسانی که بر این موارد تسلط داشته باشند به راحتی می توانند از هر دستگاهی به دستگاه دیگر تغییر مقام بدهند و از نظر علمی هیچ محدودیتی برای مرکب نوازی وجود ندارد هر چند که تا کنون این کار برای همه دستگاهها مرسوم  یا به عبارت بهتر اختراع نشده است.

 گوشه های اصلی (که بر یک نت ویژه تاکید می کنند)

از آنجا که گام هر دستگاهی طبیعتا از هفت نت تشکیل می شود هر دستگاهی می تواند دارای هفت گوشه اصلی نیز باشد که همیشه اولین گوشه را که تاکید بر اولین نت گام می کند را «درآمد» می نامند و گوشه های دیگر را گذشتگان بر اساسی که علت بسیاری از آنها امروزه نامعلوم است نامگذاری کرده اند . برای مثال نت دوم گام ماهور گوشه «داد» نامیده شده است .

ولی البته جای بعضی گوشه ها نیز مانند جدول تناوبی مندلیف که نخست بسیاری از خانه های آن خالی بود و سپس کشف شد اکنون خالی است برای نمونه استاد وزیری برای نت دوم گام چهارگاه گوشه ای اختراع کرده اند.

در موسیقی ایرانی وبژگی گوشه های اصلی این است که خود دارای گوشه های فرعی هستند مثلا : گوشه چکاوک در همایون شامل نی داوود، گوشه حجار در ابو عطا شامل چهارپاره می شود.

 گوشه های مرکب نوازی

از این گوشه ها برای تغییر دستگاه استفاده می شود ، مانند :

گوشه دلکش در ماهور برای رفتن به شور

گوشه شکسته در ماهور و بیات ترک برای رفتن به افشاری

گوشه راک در ماهور برای رفتن به بیات اصفهان

گوشه عشاق در اصفهان برای رفتن به شور

 گوشه های ریتمیک

این گوشه ها در موسیقی ایرانی خود بر دو نوع هستند :

الف – گوشه هائی که دارای ساختار ملودیک و ریتم هستند و می توان آنها را در غالب بسیاری از دستگاهها و گوشه های اصلی دیگر اجرا کرد مانند گوشه های کرشمه و چهار پاره و زنگوله و مثنوی و ساقی نامه و عراق و …

گوشه هائی که دارای ریتم هستند ولی فقط در یک دستگاه و گوشه خاص اجرا می شوند، مانند رامکلی در ابوعطا ، لیلی مجنون و بختیاری در همایون ، سوز و گداز در اصفهان ، شهابی و مهربانی در بیات ترک و …

 

 در آینده به تفصیل درباره ردیف موسیقی ایرانی سخن خواهیم گفت و جزییات بیشتری را در اختیار مخاطبان موسیقی نو قرار خواهیم داد.

.