آشنایی با ساز کهن « کَرنا » / ساز ایرانی

 

کَرنا یکی از قدیمی‌ترین سازهای ایرانی است که در خانواده سازهای بادی قمیش دار قرار دارد. نوشته‌های تاریخی و اشیاء مکشوفه از امپراطوری هخامنشی، پیشینه ۲۵۰۰ ساله اش را تایید می کند. هرودوت مورخ یونانی عهد باستان می‌نویسد: «در زمان کورش بزرگ، سپاهیان با صدای شیپور حاضر باش، رهسپار میدان جنگ می‌شدند.» درواقع شیپور مورد نظر هرودوت، همان ساز کرناست. استرابون دیگر مورخ یونانی، نشانی دقیق تری به ما می‌دهد. وی با اشاره به دوره‌های آموزشی شاهزادگان و امیر زادگان هخامنشی می‌نویسد: «هر روز پیش از دمیدن آفتاب، جوانان با صدای کرنا به تمرین‌های نظامی فرا خوانده می‌شدند. مربیان، پسران را به دسته‌های ۵۰ نفری تقسیم می‌کردند و ریاست هر دسته را به یکی از پسران شاه یا یکی از امیر زادگان می‌سپردند.» بر اساس سوابق یاد شده می‌شود دریافت که کرنا در گذشته یک ساز حکومتی بوده و برای اعلان‌ها، جشن‌ها و جنگ‌ها به کار می‌رفته‌ است. یک شیپوره مفرغی که در سال ۱۳۳۶ خورشیدی (۱۹۵۷ میلادی) از قبر داریوش سوم پیدا شد نیز اما سندی بر این مطلب است. طول این نمونه منحصر به فرد ۱۲۰، قطر دهانه خروجی اش ۵۰ و قطر دهانه ورودی اش ۵ سانتی‌متر است و هم اینک در موزه تخت جمشید استان فارس نگهداری می‌شود. شیپور یافت شده به کرنای هخامنشی نیز شهرت دارد. با توجه به این که معمولاً در مقبره پادشاهان عهد باستان، اشیاء گرانقیمت و حاوی افتخار دفن می‌شده‌است، چنین به نظر می‌رسد کرنا در حکومت هخامنشیان، چیزی بیش از یک ابزار موسیقایی بوده و احتمالاً نمادی از قدرت امپراطوری محسوب می‌شده ‌است.

با توجه به مستندات بالا، چنین برمی آید منطقه فارس ، خاستگاه اصلی این ساز باشد. به همین دلیل بیشتر نوشته‌های تاریخی همیشه از آن به عنوان کرنای فارس یاد می کنند. نگاهی به ساختمان کرنای هخامنشی، نشان می‌دهد که این ساز جد کرنای امروزی است. دهانه ورودی کرنای هخامنشی ۵ سانتی‌متر قطر دارد و پر واضح است که هیچ نوازنده‌ای نمی‌تواند آن را در دهان خود قرار دهد. در واقع چیزی که از عهد باستان بر جای مانده، تنها بخشی از بدنه کرناست و دو بخش دیگرش که غیر فلزی بوده‌اند، به مرور زمان پوسیده‌اند.

ریشه واژه کَرنا

واژه «کرنا» از دو بخش تشکیل شده، «کَر» یا «کار» به معنای جنگ و «نا» یا «نای» به معنای نی یا شیبور. به طور کلی کرنا یعنی نای جنگی یا شیبور جنگی.

ساختار ساز کرنا

کرنا از سه بخش اصلی تشکیل می شود:

• یک بخش کاملاً چوبی با طولی حدود ۳۵ تا ۵۰ سانتی‌متر به نام دسته دارد که رویش هشت سوراخ و در پشت نیز یک سوراخ دارد.
• بخش دوم یک شیپوره برنجی است که ۴۵ تا ۶۰ سانتی‌متر طول آن است.
• بخش سوم اش «میل کرنا» نام دارد و آن از یک لوله نازک برنجی یا چوبی تشکیل می‌شود که در انتهایش یک قمیش از جنس نی دارد و نوازنده با دمیدن در این قمیش، هسته اصلی صدا را تولید می‌کند. اما این صدا تا به کیفیت مورد نظر برسد، راه درازی در پیش دارد. ابتدا در بخش چوبی توسط انگشتان نوازنده با نت‌های مختلف می‌چرخد تا یک ملودی جذاب شکل بگیرد. صدای تولید شده در بدنه چوبی، شدت لازم را ندارد و در عین حال خیلی شفاف نیست. بخش فلزی یا شیپوره به عنوان تمام‌کننده صدای کرنا، هم به نوای ساز حجم می‌دهد و هم شفافیت آن را بالا می‌برد. به‌طوری‌که از مسافت‌های دور هم می‌توان صدای کرنا را شنید.

کرناهای امروزی بین ۷۵ تا ۱۱۰ سانتی‌متر طول دارند و کوچک تر شده اند و در مقایسه با کرنای هخامنشی که ۱۲۰ سانتی مترفقط  طول بخش فلزی اش است چنین به نظر می‌رسد که حدود ۱۷۰ سانتی‌متر طول داشته‌است. گستره صدادهی این ساز معمولاً یک گام است اما نوازندگان چیره دست می‌توانند محدوده بیشتری را بنوازند که غالباً شامل نت‌های اصلی مانند شاهد، چهارم و پنجم است.

رواج کَرنا

کرنا بیشتر در مناطق لُرنشین و بعضا ترک های قشقایی رواج بیشتری دارد. در استان های کهگیلویه و بویر احمد،چهارمحال و بختیاری،استان لرستان،استان فارس و در مناطقی از استان های همجوار این نواحی این ساز نواخته می شود. در مناطق شمالی کشور نیزاز نوعی از کرنا که به کرنای لاهیجان معروف است، استفاده می شود. نوع دیگر این ساز در حرم امام رضا در کنار ساز نقاره در ساعات خاصی از شبانه روز مورد استفاده قرار می گیرد.

قابل ذکر است که کرنا در مناطق دیگر به جز مناطق جنوبی، به لحاظ نوع صدا با کرنای جنوبی دارای تفاوت هایی اساسی است.

کرناهای مناطق دیگر، قادر به نواختن نت نیستند و صدای ثابتی را تولید می کنند و ساختارشان کاملا متفاوت است.

کرنا و ادبیات

به دلیل قدمت و سابقه کرنا، در ادبیات فارسی و در اشعار شاعران بنام این سرزمین، از این ساز بسیار نام برده شده است که به یک نمونه از آن ابیات که خاقانی سروده است بسنده می کنیم:

کوس حاج است که دیو از فزعش گردد کر / زو چو کرنای سلیمان دم عنقا شنوند