آشنایی با ساز چنگ/ساز کهن ایرانی

  

معرفی ساز چنگ

چنگ نوعی ساز زهی باستانی است و در کنار ساز عود( بربت ) از مشهورترین سازهای ایران باستان به‌شمار می‌آمده‌ است.

چنگ را در زبان ایتالیایی و اسپانیایی Arpa، در زبان آلمانی Harfe، در زبان فرانسه Harpe و در انگلیسی Harp می‌نامند. یک ساز زهی و تقریبا مثلثی شکل است و جنس آن از چوب افرا و گردو است که در اندازه‌های مختلف ساخته می‌شود؛ سیم‌های چنگ می‌تواند از ۱۹ تا ۴۷ عدد متفاوت باشد.

چنگ، سازی رشته‌ای است که با انگشت نواخته می‌شود که تکنیک نوازندگی در جهان هشت‌انگشتی است اما تکنیک نوازندگی در ایران طبق اطلاعات استخراج‌شده از مستندات باستانی، ده‌انگشتی است.

 

تاریخچه ساز چنگ

اعتقاد دارند پیدایش چنگ نشأت گرفته از کمان است؛ وقتی تیری از کمان رها می شده، زه مرتعش می شده و صدای کمی به گوش می رسیده است. چنگ های اولیه شبیه کمانی از نی و چوب بوده که زهی میان آن کشیده شده است.

در قدیم این ساز بسیار بزرگ بوده است و آثاری از آن در مقابر سلطنتی اور بر جای مانده اند.

گویا تاریخ آن مربوط به هزاره سوم است. این سازها توسط اجسام گوناگونی تزئین می شدند. نمونه ای از این تزیینات یک سر گوساله است .

ساز معابد و مراسم 

یکی از کاربردهای چنگ درمعابد و مراسم های مذهبی گوناگون بوده است. نقاشی های زیادی وجود دارند که این موضوع را اثبات می کنند. پس می توان پیشینه این ساز زهی را به زمان های بسیار دور نسبت داد.

نقش برجسته های «طاق بستان» نیز نوازندگان چنگ را نشان می دهد که در قایق برای شاه ساسانی که به شکارگاه آمده چنگ می نوازند.

در دورۀ ساسانیان چنگ معروفترین و محبوبترین سازها بوده است و چنگهایی که در دوره های اخیر تاریخ بابل و آشور نقش شده از حیث شکل و طرز گرفتن و نواختن با چنگهای دوره های قدیم تفاوت بسیار دارد و بر تعداد سیمها نیز افزوده شده است. جعبۀ صوتی این نوع چنگ گاهی مستقیم و بدون انحنا و در موارد دیگر منحنی بوده است.

چنگ در ادبیات

در ادبیات ایران، در ابیات و منظومه های زیادی از چنگ نام برده می شود. مثلا در شاهنامۀ فردوسی از آن فراوان نام برده شده است. حافظ بارها «چنگ» را به کار برده و تصویرهای شاعرانه از آن ساخته است:

چنگ خمیده قامت می خواندت به عشرت

بشنو که پند پیران هیچت زیان ندارد

یا مولوی در بیتی خود را به چنگ تشبیه کرده است:

چون چنگم و از زمزمه خود خبرم نیست

اسرار همی گویم و اسرار ندارم

 

چنانچه در تاریخ آمده است، «نکیسا» موسیقیدان معروف دربار خسرو پرویز در نواختن چنگ مهارت زیادی داشته است.

در آثار طاق بستان در یک قایق ۵ نوازندۀ چنگ نقاشی شده است. و در یک قایق که پادشاه در حال شکار است یک نوازنده که به احتمال قوی «باربد» می باشد، در حال نوازندگی است. چنگ در این زمان دارای ۷ رشته تا ۱۱ رشته بوده است.

اخیراً کوشش‌هایی برای بازسازی این ساز صورت گرفته است. عبدالعلی باقری‌نژاد، مجید ناظم‌پور و سیامک مهرداد در ایران و فکرت کاراکایا (Fikret Karakaya) در ترکیه، نمونه‌هایی از چنگ  را بازسازی کرده‌اند.

ساختمان ساز چنگ

این ساز متشکل از یک قاب مثلث شکل که ضلع عقبی، جعبۀ تقویت کننده صدای ساز، ضلع بالایی، به خطی منحنی که سیم ها بر روی آن ثابت می شوند، و ضلع جلویی، مانند ستونی استوار، نگهدارندۀ دو ضلع دیگر است.

سیم ها معمولا از رودۀ گوسفند و در اصوات بم از جنس فولاد ساخته شده اند. هر سیم یک صوت موسیقی حاصل می کند. تعدادشان حدود ۵۰، همگی به موازات ستون جلویی کشیده شده اند.

هر هفت سیم پی در پی به رنگهای متفاوت ساخته شده و در هفت سیم بعدی همین رنگ آمیزی عینا تکرار می شود. سیم ها به فواصل «دیاتونیک» کوک می شوند.

مجموعۀ هفت سیم از سیم های چنگ در حالت طبیعی خود نت های «دو بمل»، «ر بمل»، «می بمل»، «فا بمل»، «سل بمل»، «لا بمل» و «سی بمل» را ایجاد می کنند. بدین ترتیب همۀ «دو بمل»ها همرنگ، تمام «ر بمل»ها نیز همرنگ و نیز بقیه همرنگ ساخته شده اند.

در انتهای پایینی جعبۀ تقویت کننده (ضلع نزدیکتر به نوازنده) جلوی پای راست ۴ و جلوی پای چپ ۳ «پدال» قرار دارد.

هر یک از این پدال ها با فشار اول و لغزاندن آن به سوی شکاف اول، صدای تمام سیمهای همنام (مثلا تمام دو بمل ها یا ربمل …) را نیم پردۀ کروماتیک بالا می برد (یعنی «دو بمل» را تبدیل به «دو» می کند) و هر گاه پدال را باز هم فشار داده و در شکاف دوم گیر دهیم، نت مربوطه باز هم نیم پردۀ کروماتیک بالا می رود (یعنی نت «دو» تبدیل به «دو دیز» می شود).

انواع چنگ

چنگ‌ها را به چهار دسته‌ی کلی تقسیم می‌کنند:

• چنگ باستانی
• چنگ ارکستری
• چنگ سنتی
• چنگ تزیینی

و از لحظ فرم و شکل ظاهری انواع متفاوتی دارند که برخی از آن‌ها عبارتند از:

• چنگ منحنی
• چنگ زاویه‌دار
• چنگ ون
• چنگ کندوگ
• چنگ ون کنار ساسانی
• چنگ لیر (چنگی در یونان که U شکل است)