آشنایی با ساز زهی صراحی / ساز ابداعی استاد شجریان

موسیقی نو: ساز زهی صُراحی سازی است از خانوادهٔ سازهای زهی آرشه‌ای بم خوان که اندازه آلتو آن صدایی نزدیک به سازهای خراسان است. صراحی از خانوادهٔ کمانچه و قیچک بوده و امکانات سازهای خانوادهٔ ویلن را از نظر نوازندگی و وسعت صدا داراست. این ساز در شهریور ۱۳۸۷ توسط محمدرضا شجریان طراحی و ساخته شد و به دلیل شباهت آن به صراحی، شجریان این نام را برای این ساز برگزیده‌اند.

صراحی را نوازندگان کمانچه، قژک، ویولن، ویولنسل و کنترباس به‌راحتی می‌توانند بنوازند. این ساز برای اولین بار در در کنسرت مهرماه ۱۳۸۷ گروه شهناز و محمدرضا شجریان رونمایی و استفاده شد.

ویژگی ارزندهٔ «صراحی» نسبت به سازهای هم‌خانوادهٔ این ساز امکان تعویض محفظهٔ پوست و چوب آن به‌صورت یک طبلای کوچک است که همین امر، رنگ آمیزی خاص و متفاوتی را از جهت صدا دهی به این ساز می‌دهد. سینا جهان آبادی در بخش شور و مهرداد ناصحی در بخش همایون برای نخستین بار این ساز را نواختند.

 

شکل ظاهری و ویژگی‌ها

ساز زهی صراحی آرشه‌ای است و از لحاظ شکل ظاهر، دستهٔ آن مانند ویلن طراحی شده، ولی فرم صفحه و کاسهٔ آن حالت خاصی دارد و در زیر خرک، حالت گلدانی‌شکل است که روی آن را می‌توان با پوست و گاه با پوست و چوب طراحی کرد. ویژگی قابل توجه این ساز، تغییر رنگ آن با تعویض پوست گلدانی‌شکل است که در مدت کمتر از دو دقیقه امکان‌پذیر است، و این ویژگی تغییر رنگ در هیچ سازی دیده نمی‌شود. هنگامی‌که پوست زیر خرک است، سونوریته و رنگ ساز برای تک‌نوازی مناسب بوده و صدای آن به سازهای محلی موسیقی خراسان نزدیک می‌شود و ساز لهجهٔ موسیقی مناطق را به خود می‌گیرد و وقتی‌که چوب روی پوست اضافه می‌شود، ساز بیشتر حالت آنسامبل به خود گرفته و رنگ‌آمیزی ارکستر را تنوع می‌بخشد.

از دیگر ویژگی‌های آن می‌توانم به اُریب بودن دستهٔ آن اشاره کنم که به نوعی شبیه دستهٔ ویلن سل است و به بدن تکیه می‌کند، همین‌طور تخت بودن پشت دسته که این موارد حرکت در پوزیسیون‌های بالاتر را برای نوازنده آسان‌تر می‌کند. در کنار این موارد، امکان تعویض آسان کاسهٔ گلدانی‌شکل به نوازنده این اجازه را می‌دهد تا با انتخاب گلدان‌هایی که بر آن پوست‌های متفاوتی کشیده شده، رنگ‌های صوتی متنوعی متناسب با فضای موردنیازش را در اختیار داشته باشد. این گستردگی از صداهایی نزدیک به صدای شفاف ویلن‌آلتو تا صدای سازهایی چون کمانچه یا حتی قیچک آلتو را دربرمی‌گیرد.

 

«شاه ‌صراحی» یکی دیگر از سازهای ابداعی محمدرضا شجریان است که از خانواده «صراحی» است و از لحاظ تولید صدا و ابعاد به ساز کنترباس شبیه است و به صورت نشسته و ایستاده نواخته می‌شود. شکل ظاهری این ساز نیز به عود یا بربط شباهت دارد، با این تفاوت که خرک آن بر خلاف ساز عود که صفحه‌اش چوبی است بر روی پوست قرار گرفته و از این جهت شبیه کمانچه است.

سازهای «شاه‌صراحی»، «صراحی آلتو»، «بم‌صراحی» از خانواده صراحی هستند که تفاوت عمده آنها در نوع صدایی است که تولید می‌کنند. البته در زمینه ساختار فیزیکی این سازها نیز تفاوت‌هایی وجود دارد که این تفاوت‌ها لزوم ایجاد صداهایی هستند که مد نظر استاد شجریان بوده است.

نظر محمدرضا شجریان دربارهٔ ساز

این ساز به‌علت کمبود صدای بم در سازهای آرشه‌ای طراحی و ساخته شده ‌است. این ساز با همان گستره صوتی کمانچه، رنگ صوتی جدیدی را به ارکستر سازهای ایرانی اضافه می‌کند. این ساز را می‌توان در ارکسترهای زهی مانند ارکستر مجلسی نیز به کار گرفت.