آشنایی با ساز زهی شورانگیز / سازی ابداعی در موسیقی سنتی

موسیقی نو: ساز زهی شورانگیز نامی آشنا برای نوازندگان سازهای ابداعی موسیقی سنتی است. در اصل شورانگیز سازی سنتی با ظاهری شبیه به سه تار یا تنبور است که کمتر کسی آن را می شناسد. ساز شور انگیز سازی زهی مضرابی است که مانند سه تار، تنبور و تار و در واقع تلفیقی از این سه ساز است.
نحوه نواختن ساز شور انگیز شبیه به نواختن ساز سه تار است اما از تظر آوایی و خصوصیات صوتی با ساز تار، سه تار و تنبور تفاوت هایی دارد.

صوت و صدایی که در اثر نواختن از شور انگیز حاصل می شود، در واقع به دلیل طراحی کاسه آن است که از ساز تنبور الهام گرفته شده است. بدین صورت که علاوه بر چوب، از پوست در ساخت آن استفاده می شود. در نتیجه صدایی دلنواز را به همراه خواهد داشت. صدای ساز شور انگیز در مقایسه با ساز سه تار بم تر است.

 

شورانگیز هم مانند سه تار سازی زهی مضرابی است که جزء سازهای جدید شناخته می شود. این ساز اولین بار به سفارش علی تجویدی توسط ابراهیم قنبری مهر ساخته شد و حسین علیزاده آن را ابداع نمود.

ساختار ساز

ساز زهی شورانگیز از لحاظ شکل ظاهری نیز می تواند در دو نوع بزرگ و کوچک در بازار موجود باشد که هر یک ویژگی های خاص به خود را دارند. بدین صورت که در صورتی که ساز شور انگیز را در ابعاد کوچکتر در دست داشته باشید، مشاهده خواهید کرد که از ۴ قطعه سیم به عنوان تار برای ساخت آن استفاده شده است. سایز کوچکتر شور انگیز از لحاظ تعداد سیم ها مانند ساز سه تار است.

در صورتی که ساز شورانگیز را در ابعاد بزرگ مشاهده کنید، خواهید دید که به جای ۴ سیم تار از ۶ سیم تشکیل شده است و سیم های اول و دوم در حالت جفت به یکدیگر متصل شده اند.

کاسه ساز

ساز سه تار دارای یک کاسه‌ی گلابی شکل از جنس چوب گردو یا توت است که گاه به صورت یک تکه و گاه جدا جدا ساخته می‌شود. برخی از سازندگان ساز سه تار برای زیباتر شدن این ساز طرح‌هایی با صدف یا استخوان روی آن نصب می‌کنند.

کاسه طنینی شورانگیز نیز شبیه به سه تار، ولی کمی بزرگتر است. طول کاسه سه تار از ۲۶ تا ۳۰ سانتی متر و کاسه شورانگیز حدود ۳۶ سانتی متر است.

صفحه رویی

صفحه‌ی رویی سه تار از جنس چوب توت است و برای خروج بهتر صدا سوراخ‌هایی روی صفحه ایجاد می‌کنند.

این در حالی است که در صفحه‌ی رویی ساز شورانگیز علاوه بر چوب (چوب توت) از پوست هم استفاده می‌شود. پوست مورد استفاده در این ساز ضخیم و در برابر رطوبت مقاوم است. وجود پوست در صفحه‌ رویی باعث بیشتر شدن طنین صوتی ساز شورانگیز شده است.

دسته و تعداد پرده

دسته‌ی سه تار و شورانگیز از جنس چوب گردو ساخته می‌شوند. سه تار دارای ۲۸ پرده از جنس روده‌ حیوانات یا ابریشم روی دسته است و این در حالی است که ساز شورانگیز ۲۰ پرده دارد.

طول دسته سه تار از ۴۰ تا ۴۸ سانتی متر و شورانگیز از محل اتصال کاسه تا شیطانک حدود ۴۱ سانتی‌متر (گاه کمی کمتر یا بیشتر) است. روی دسته هر دو ساز گاه با سنگ یا استخوان تزئیناتی به منظور محکم‌تر شدن دسته انجام می‌شود.

سرپنجه

در ابتدای دسته هر دو ساز محفظه‌ای تو خالی و از جنس چوب وجود دارد که گوشی‌ها در طرفین آن نصب می‌شوند.

گوشی‌های ساز سه تار و شورانگیز

گوشی‌های هر دو ساز به شکل میخ‌های سر پهن و از جنس چوب هستند که قسمت پهن آن برای کوک کردن و بیرون از سر پنجه و قسمت باریک آن درون سر پنجه قرار می‌گیرد. ساز سه تار دارای ۴ گوشی (به تعداد سیم‌هایش) و ساز شورانگیز دارای ۶ گوشی (به تعداد سیم هایش) است.

سیم گیر

برای نگه داشتن یک سر سیم ها، از سیم گیر در بخش پایینی کاسه هر دو ساز استفاده می‌شود. سیم گیر ساز سه تار و شورانگیز می‌تواند از جنس استخوان یا چوب است.

تعداد و جنس سیم‌ها

سه تار دارای ۴ سیم فلزی از جنس فولاد یا برنز است که ضخامت‌های مختلفی دارند. این ساز در ابتدا دارای سه سیم بوده و سیم چهارم (سیم بم) را درویشی سه تار نواز به نام مشتاق علی شاه به آن اضافه کرده است.

به همین دلیل است که برخی از نوازندگان آن را به سیم مشتاق می‌شناسند. ساز شورانگیز دارای شش سیم است که سیم‌های اول و دوم به صورت جفت بسته می‌شوند.

محدوده صوتی

محدوده صوتی سه تار از نت دو بم زیر خط حامل تا لابمل بالای خط حامل است که حدودا سه اکتاو را شامل می‌شود. وسعت صوتی شورانگیز از دو (اولین نت دو زیر خط حامل) تا می‌کُرُن است.

کوک ساز

ساز سه تار و شورانگیز برای هر دستگاه موسیقی ایرانی کوک مخصوص به خود را دارند؛ ولی فاصله چهارم یا پنجم پایین رونده معمولاً بین سیم‌های اول و دوم ثابت است.

شیوهٔ نواختن این ساز در اصل برگرفته از سه‌ تار است . صدای شورانگیز کمی بم تر از سه‌تار معمولی است. شورانگیز دارای شش سیم (دو سیم اول و دوم به صورت جفت بسته شده) و ۲۰ پرده است.

حوزهٔ صدایی شورانگیز از دو (نت موسیقی) تا می(نت موسیقی) کرن است و از لحاظ طول ارتعاش نیز متفاوت از تار و سه تار و طولانی‌تر از آنهاست.

به این ترتیب که طولِ کاسه ۳۶ سانتی‌متر و طول دسته از محل اتصال تا شیطانک حدود ۴۱ سانتی‌متر است.

طنین بیشتر شورانگیز به خاطر استفاده از کاسهٔ تنبور است که صفحهٔ آن علاوه بر چوب، از پوست هم بهره می‌برد.

صدای شورانگیز کمی بم تر از سه تار معمولی است. شورانگیز دارای شش سیم (دو سیم اول و دوم به صورت جفت بسته شده) و ۲۴ پرده است. استاد حسین علیزاده در تعدادی از آثارشان مانند ماه و مه، باده تویی، نوای نور و… از این ساز استفاده کرده است.

روی این ساز، خرک از جنس چوب یا استخوان نصب شده است که شیارهای نازکی برای عبور سیم ها و همین طور ثابت نگه داشتن فاصله ی آن ها از هم دارد. سیم‌های ساز از سمتی به سیم گیر گره خورده و پس از عبور از خرک و شیطانک به گوشی‌ها در ابتدای دسته ساز بسته می‌شوند.