آشنایی با ساز زخمه ای کالیمبا / پیانو شستی آفریقایی

موسیقی نو: ساز کالیمبا (Kalimba)، از گروه ساز های تیغه ای – زخمه ای و خود صدا و از سازهای قدیمی آفریقا است که به نام پیانوی آفریقایی یا پیانو شستی نیز آن را میشناسند. کلمه کالیمبا در زبان های بانتو به معنی موسیقی کوچک است.

قدمتی چند هزار ساله دارد و توسط «هیوتریسی» موسیقیدان انگلیسی به جهان معرفی شد. در زمان های دور به جای تیغه های فلزی از نی بامبو برای تولید صدا استفاده می شد و در افریقا افسانه های مختلفی در مورد این ساز وجود داشته است. این ساز ساختاری جعبه‌ای دارد که تعدادی تیغه فلزی با ابعاد و ضخامت گوناگون روی آن سوار هستند.

ساز کالیمبا همچنین از خانواده‌ سازهای تیغه ‌ای – زخمه ای خود صدا است. عملکرد این ساز آفریقایی بدین صورت است که از نیروی مغناطیس و آهنربا برای تولید صدا استفاده می کند. بدین معنی که این ساز توسط یک یا چند تیغه یا زبانه از جنس فلز یا دیگر آلیاژهای فلزی ساخته شده است که یک سر آن ها به بنده ی چوبی ساز متصل شده است و سر دیگر آن آزاد می باشد.

برای نواختن این ساز لازم است یک یا چند تیغه را با استفاده از انگشت شست به ارتعاش درآوریم و مشابه چیزی که در آونگ تجربه کردیم، صدا تولید شود. نحوه ی صدادهی این ساز آفریقایی بدین صورت است که از نیروی مغناطیس و آهنربا برای تولید صدا استفاده می شود.  ازنمونه های دیگراین سازها می توان به زنبورک اشاره کرد. زمان های دور به جای تیغه های فلزی ازنی بامبو برای تولید صدا استفاده می شده است.

مدل های مختلفی از ساز کالمیبا در سراسر آفریقا وجود دارد که هرکدام از آنها با توجه به ذوق نوازندگان قبیله تغییراتی در جنس بدنه و تعداد تیغه ها داشته و نام های متنوعی را به خود گرفته اند از جمله پیانوی شستی – اریمبولا – مبریا و در جزایر کارائیب به اِمبی یرا و کالیمبا معروف است.

ساز زخمه ای کالیمبا در آفریقا بیشتر برای مراسم های مذهبی و سنتی استفاده می شود.

تاریخچه

 

قبلا این ساز بیشتر در کشور های کنگو و زیمبابوه نواخته می شد اما امروزه در بسیاری از کشورهای جهان متداول است.

در اوایل قرن بیستم، هیو تریسی (Hugh Tracey) که یک متخصص اتنوموزیکولوژی انگلیسی بود به طور گستره در تمام روستاهای آفریقا سفر کرد. طی ۵ دهه زندگی او در آفریقا و در میان سفرهای خود با گروه سازی که به آن Thumb Piano می گفتند آشنا شد. پیانوهای انگشتی سازهای کوچکی بودند که از طریق تیغه های فلزی که روی آنها بود صدا به وجود می آمد. هیو تریسی عمیقا عاشق موسیقی آفریقایی شد و تصمیم گرفت تا پیانوهای انگشتی را به مردجم جهان معرفی کند. هیو تریسی بود که باعث شد این ساز جهانی شود و بسیاری را شیفته این ساز کرد.

 

پیانوهای انگشتی شکل های متفاوتی داشتند. کوک، نحوه نواختن و نام این ساز در مناطق مختلف آفریقا متفاوت بود و همه این موارد بستگی به محل پیدایش این ساز داشتند. تریسی شروع به ساخت این ساز کرد و تصمیم گرفت نام این ساز را «کالیمبا» بگذارد. نامی که از سازهای سنتی آفریقا گرفته شده بود و تریسی بر این عقیده بوده که بیان و به خاطر سپردن این نام برای غربیان ساده است. بنابراین کالیمبا نام نهایی این ساز شد.

در اواخر دهه ۱۹۵۰ او یک شرکت مرسوم به AMI(African Musical Instruments) تاسیس کرد. این شرکت از همان ابتدای فعالیت خود سازهایی را با کوک دو ماژور به غرب صادر کرد. هیو ترسی کالمیبا که در جهان بسیار مشهور است اولین بار در سال ۱۹۶۰ توسط این فرد معرفی شد و توسط یک کمپانی اسباب بازی واقع در پرینستون، شهری در ایالت نیوجرسی کشور آمریکا انبوه سازی و عرضه شد.

 

ساختار ساز کالیمبا

 

ساز زخمه ای کالیمبا دارای بدنه ی چوبی از جنس درخت افرا یاگردو است یا به صورت ترکیبی هم ازفلز است هم از چوب و دارای یک حفره  خالی است که به آن جعبه تشدید صدا می گویند. البته چند کمپانی مدل شیشه ای این ساز را ساخته و روانه بازار کردند. تعداد تیغه های کالیمبا متغییر است و معمولا از ۶ الی ۱۹ عدد تیغه بر روی بدنه ساز تعبیه و با نواختن آن ها صدا تولید می شود.

این ساز در ابعاد ۱۳×۱۸ و با ارتفاع ۳ سانتی‌متری ساخته می‌شود که وزنی بین ۲۰۰ تا ۳۰۰ گرم دارد. بنابراین به‌راحتی می‌توانید آنها را درهرجایی با خود به همراه داشته و هر زمان فرصتی داشتید شروع به نواختن کنید.

کالیمبا از گروه ساز های تیغه ای خود صدا است و در هنگام نواختن با ارتعاش تیغه ها، صدا تولید می شود. این ساز دارای یک بدنه جعبه مانند چوبی است که بر روی آن سوراخ هایی جهت تشدید صدا تعبیه شده.

 

 چکش کوک کننده کالیمبا

 

برای کوک کردن ساز کالیمبا از یک چکش کوچک فلزی استفاده می شود. به کمک این چکش و وارد کردن ضرباتی نرم و آرام به قسمت های انتهایی و ابتدایی تیغه ها و جا به جا کردن اندک آنان بر روی صفحه، می توان صدای ساز را بم و یا زیر کرد. ضربه ابتدای تیغه ها صدای خروجی از ساز را بم و به انتهای تیغه ها، زیر می کند.

 

انواع مختلف کالیمبا

 

امروزه انواع مختلف کالیمبا برای انطباق با صنعت موسیقی مدرن وجود دارد اما حفظ تاریخ به این مساله بستگی دارد که یک کالیمبای واقعی چه شکل و چه صدایی دارد. کالیمبا امروزه انعطاف پذیر و متناسب با هر نوازنده ساخته می شود. سه نوع کالیمبا با مارک تجاری وجود دارد که تربل، سلست و آلتو نام دارند. هرکدام از آنها به خاطر کلیدهای فلزی منحصربه فرد از نظر ظاهری به هم شبیه هستند اما در عملکرد کلی و جزئیات با هم تفاوت دارند.

کالیمبای تربل دارای محدوه ۱۷ نت است که یک جعبه صدا دارد و صدای آن شدت بیشتری نسبت به انواع دیگر دارد.این ساز نوع اصلی کالیمبا است که توسط هیو تریسی در سال ۱۹۶۰ به جهان عرضه شد و به یک ساز کالیمبای مناسب برای افرادی که دستان کوچکی داشتند تبدیل شد.

کالیمبای سلست یکی دیگر از ساخته های هیو تریسی است. سلستو دارای۱۷ نت و یک صفحه صدای صاف است که صدای واضحی دارد اما درجه آن نسبت به تربل کمتر است. سلست نوع دیگری از نواختن موسیقی است که موسیقی را در بدن نوازنده به جریان می اندازد و باعث آرامش ذهن می شود.

کالیمبای آلتو امروزه به محبوب ترین نوع کالیمبای هیو تریسی تبدیل شده است. این ساز تنها با ۱۵ نت و صفحه صدای مشابه آلتو ساخته شده است. کالیمبای آلتو به خاطر نحوه استفاده آسان از آن محبوبیت زیادی پیدا کرده است. کالیمبای آلتو همچنین به دلیل امکان بالای تنظیمات آن قابلیت سازگاری با نت های موسیقی امروزی را دارد.

 

تنظیمات استاندارد کالیمبا

 

تنظیم کردن کالیمبا در برخی موارد بسیار حساس است، مثل افتادن خود کالیمبا یا گیر کردن تارها در لباس که باعث می شود تنظیمات اصلی به هم بریزد. کالیمبا تنظیمات متعددی پیدا کرده اما ترکیب منحصر به فردی دارد که ان برای انواع مختلف سبک های موسیقی مناسب کرده است.

معمولا کالیمبا با تنظیمات استاندارد سی یا جی ارائه می شود اما همانطور که گفته شد تنظیمات می تواند بر اساس دست ساز بودن یا سازگاری با انواع دیگر موسیقی تغییر پیدا کند. وقتی کالیمبا صدایی خارج از تنظیمات تولید می کند، تنظیم مجدد آن را به حالت اول برمی گرداند.

تنظیم کالیمبا نیازمند وسیله ای به نام چکش تنظیم است همراه با یک تنظیم کننده الکتریکی تا کلیدها و نت های درست را هنگام نواخته شدن توسط هر تار ارزیابی کند. فرایند تنظیم کردن به سادگی با ضربه زدن چکش به انتهای هر تار و تست کردن آن با تنظیم کننده الکتریکی است تا دقیق تنظیم شوند.فاصله بین تارها هم باید برابر در نظر گرفته شوند تا از ایجاد سروصدای اضافی توسط تارهای نزدیک به هم جلوگیری شود. این کار در خود فرایند تنظیم هم مشکل ایحاد می کند چون تنظیم ساز با تنظیم فاصله تارهای آن صورت می گیرد.

 

نت ها چطور روی کالیمبا چیده می شوند؟

اغلب کالیمباهای مدرن چینش مشترکی دارند. ۱۷ کالیمبای اصلی دو اکتاو دارند.

پایین ترین نت درست در وسط چیدمان قرار دارد. بیشتر کالیمباهای که امروزه می بینید روی کلید C تنظیم شده اند؛ بنابراین نت وسط C4 است. همچنین در یک انتها نت D و در انتهای دیگر E قرار دارد. از اولین نت در چپ، نت های بعدی در دسته پنج تایی چیده شده اند، C , E ,G , B, D تا E .

 

روش کوک کردن ساز کالیمبا

 

برای کوک کردن ساز فقط کافی است با چکش مخصوص خود، ضربه‌هایی به بالا یا پایین تیغه‌ها بزنید تا تیغه‌های مورد نظر کمی به جلو یا عقب حرکت کنند. در واقع طول آن‌ها نسبت به خرک یا پل ساز را با این کار تغییر می‌دهیم.

هرچقدر طول تیغه کمتر شود، صدای آن زیرتر و هرچقدر طول آن بیشتر، صدا بم‌تر می‌شود. برای اینکه بفهمید چه موقع‌ تیغه‌ها در اندازه و جای مناسب قرار دارند و ساز کوک شده است، می‌توانید به راحتی از تیونر الکتریک یا اپلیکیشن کوک روی موبایل‌تان استفاده کنید.

تا زمانی که صفحه نمایش تیونر خطا می‌دهد و رنگ نت را قرمز نشان می‌دهد، از چکش کوک استفاده کنید و تیغه‌ها را جا‌به‌جا کنید، تا اینکه نت مورد نظر را به رنگ سبز نشان دهد.

 

حجم صدای کالیمبا

تفاوت حجم صدا مهمترین تفاوت بین کالیمبا چوبی و شیشه ای است. صدای کالیمباهای شیشه ای به اندازه صدای کالیمباهای چوبی نیست. این تفاوت عمدتا به این دلیل است که کالیمبا چوبی معمولاً در بدنه اصلی دارای سوراخ هستند.

این ساختار فضای زیادی برای رزونانس صدا فراهم می کند. بنابراین ، ساختن کالیمبا شیشه ای توخالی معمولاً بسیار دشوارتر است ؛ مدلهای شیشه ای هرگز به اندازه یک کالیمبا چوبی صدای بلند تولید کنند. علاوه بر این ، چوب دارای رزونانس بیشتر و پتانسیل حجم بیشتری نسبت به اکریلیک است.

اگر کالیمبا شیشه ای را قوی تر از کالیمبا چوبی می نوازید ، می توانید از آن برای ایجاد صدایی تقریباً برابر حجم کالیمباچوبی استفاده کنید ، اما این کار به انگشتان شما فشار می آورد ، به خصوص اگر ناخن های شما بلند نباشند. معمولاً در نوع شیشه ای تقویت کننده نصب نمی شود.

 

رنگ صدای کالیمبا

بزرگترین تفاوت بین کالیمبا اکریلیک و چوبی در رنگ صدا نیست ؛ بسیاری از نوازندگان معتقدند که این عامل مهمترین تفاوت آنهاست.

صدای کالیمبا شیشه ای گرمتر و نرمتر است و لحن آن شبیه صدای سنتی جعبه موسیقی است. این نوع کالیمبا برای آهنگهای ملایم مانند لالایی بسیار مناسب است.

از طرف دیگر ، رنگ صدای کالیمبا چوبی ؛ در عین حال تیره تر ، سردتر و غنی تر به نظر می رسد. این بدان معنا نیست که صدای آنها بد است ، اما صداهای آنها متفاوت است. از کالیمبا چوبی اغلب برای پخش موسیقی محبوب استفاده می شود.

تفاوت رنگ صدا ، مانند حجم ، عمدتا به دلیل ماهیت چوب و اکریلیک است. اگر ساز کالیمبا سوراخ هایی داشته باشد هرچه صدا واضح تر باشد ، صدا بلندتر می شود.

 

ویبراتو در کالیمبا

ویبراتو یک تغییر پیوسته و جزئی در سطح زیر و بمی صدای ساز است که مستقیماً در بالا و پایین نت اصلی رخ می دهد و به موسیقی جلوه ای تکان دهنده یا ارتعاشی می بخشد.

کالیمبا شیشه ای نمی تواند ویبراتو تولید کند. برخی از کالیمباهای چوبی (به ویژه کالیمبای توخالی) می توانند باعث ارتعاش شوند ؛ این سازها دارای حفره های اضافی در پشت هستند ، می توانید این حفره ها را بسته و باز کنید تا در هنگام نواختن ارتعاش ایجاد شود. این یک ویژگی زیبا و ساده است که باعث می شود صدای کالیمبا چوبی انعطاف پذیرتر شود و عمق و احساس بیشتری به عملکرد شما اضافه کند.