آشنایی با انواع ساز فلوت / ساز بادی چوبی و فلزی

موسیقی نو: ساز فلوت ساز بادی چوبی بی زبانه یا بی قمیش است که بر خلاف دیگر سازهای این دسته صدای آن نه از لرزش قمیش بلکه از نوسان هوای دمیده شده بر لبه دهنی (یا تیغه هوائی) ساز تولید می‌شود. نت این ساز را با کلید سُل می نویسند. فلوت‌ها در گذشته از جنس چوب ساخته می‌شدند (به همین دلیل در قدیم از آن به عنوان ساز بادی چوبی نام برده می‌شد) ولی امروزه با وجود اینکه این ساز در زمره سازهای بادی چوبی قرار دارد، لیکن ملاک تقسیم‌بندی آن جنس و آلیاژی که در ساخت آن استفاده شده مد نظر نیست، بلکه نحوه تولید صدای آن است.
واژه فلوت در زبان‌های اروپایی به معنای نام کلی سازهای مشابه فلوت نیز به کار می‌رود. فلوت و ساز شرقی نی هم نوعی فلوت شمرده می‌شود. به‌طور کلی فلوت و نی سازهایی هم‌خانواده هستند.

فلوت صدای زیبا و دلنشینی دارد که در قدیم از چوب و امروزه از نقره یا طلا ساخته می‌شود. عمر این ساز به چند هزار سال می‌رسد، ولی نمونه‌های جدید آن با شکل کنونی از اوایل قرن هجدهم در ارکستر مورد استفاده قرار گرفته‌اند. فلوت و فلوت کوچک تنها سازهای بادی چوبی اند که فاقد زبانه هستند . نفس اجرا کننده از راه سوراخی که در کنار لوله (نزدیک سر آن) تعبیه گردیده، وارد لوله می‌شود سپس با باز و بسته کردن سوراخ‌های متوالی با انگشتان، صدای به وجود آمده را کنترل می‌نمایند.

(فلوت برای اجرا احتیاج زیادی به نفس دارد و  بنابراین سکوت های زیادی را برای استراحت به لب ها و شش ها می طلبد)

 

تاریخچه ساز فلوت

تقریبا ۳۵ هزار سال پیش، در اعماق آخرین عصر یخبندان، تصویری از این ساز در غاری که اکنون در جنوب غربی آلمان واقع است، قدیمی ترین نمونه های شناخته شده از هنر تصویری در جهان را روی دیواره ها نشان می دهد. باستان شناسان به تازگی گزارش کرده اند که در آن غار تصویری حکاکی شده از یک فلوت استخوانی و دو قطعه از فلوت های عاج یافت شد.
آنها می گویند فلوت استخوانی با پنج سوراخ انگشتی که در غار هول فلس در تپه های غرب اولم یافته شده، به مراتب کامل ترین تمام سازهای موسیقایی است که تاکنون از غارها به دست آمده است، آن هم در منطقه ای که در سال های اخیر قطعاتی از فلوت های دیگر در آنها پیدا شده است.
چند سال پیش نیز یک فلوت سه سوراخی تراشیده از عاج ماموت در غار دیگری به دست آمد و همچنین دو فلوت دیگر که از استخوان بال قوی گنگ ساخته شده اند.
قدیمی ترین مدرک قطعی از سازهای موسیقی پیش از این از فرانسه و اتریش به دست آمده بود اما تاریخ شان خیلی جدیدتر از ۳۰ هزار سال پیش است. نیکلاس کونارد (N.Conard) از دانشگاه توبینگن در آلمان و همکارانش در مقاله ای که به صورت آنلاین در ژورنال نیچر به چاپ رسید، این یافته ها نشان می دهند در زمانی که انسان های مدرن در اروپا ساکن شدند سنت موسیقی جاافتاده ای میان آنها وجود داشت.
دکتر کونارد که استاد باستان شناسی است در ایمیل خود از آلمان می نویسد، این فلوت های جدید باید به قدمت ۴۰ هزار سال تقویمی نزدیک تر باشند و قطعا تاریخ ورود نخستین ساکنان این منطقه را نشان می دهد. تیم دکتر کونارد می گوید همراه این فلوت ها مقدار زیادی مصنوعات از جنس عاج، خرده های حاصل از برخورد سنگ های چخماق و استخوان های جانوران شکارشده در رسوبات یافته شده است.

از قرار معلوم نئاندرتال ها که خویشاوندان نزدیک انسان هستند هیچ مدرک محکمی از خود به جای نگذاشته اند که حاکی از علاقه آنها به موسیقی باشد. باستان شناسان می گویند در میان این دست ساخته های جدید که به دست آمده از همه چشمگیرتر فلوتی است که از یک استخوان توخالی دال (نوعی کرکس) ساخته شده است؛ اسکلت دال اغلب در این غارها یافته می شود.بخش باقیمانده این استخوان حدود ۵/۲۱ سانتی متر طول دارد و شامل انتهای سازی است که نوازنده در آن می دمید. سازنده در این منطقه دو شیار عمیق V شکل به وجود آورده و نزدیک سوراخ های انگشتی چهار خط باریک دیده می شود. سر دیگر به نظر می رسد شکسته باشد؛ اگر بخواهیم بر اساس طول معمول استخوان های این پرنده قضاوت کنیم، ۵ تا ۷ سانتی متر از آن از بین رفته است.
کشف فلوت عاج سه سوراخی و ۱۸ سانتی متری غار گایسنکلاسترل ــ که آن هم نزدیک اولم است ــ در سال۲۰۰۴ توسط دکتر کونارد، او را برانگیخت که جست وجویش در غارها را توسعه دهد. او در آن زمان گفته بود شاید جنوب آلمان یکی از جاهایی باشد که فرهنگ انسان در آن آغاز شد. فریدریک سیبرگر، متخصص آلمانی موسیقی های باستان، این فلوت عاج را دوباره با چوب ساخته است.
وقتی با این فلوت بازسازی شده کار کرد دریافت که فلوت باستانی طیفی از نت ها را تولید می کرد که از بسیاری جهات با فلوت های امروزی قابل مقایسه هستند. او می گوید این نت ها کاملاهارمونیک هستند. از این کشف جدید هم باید نسخه بدلی ساخته شود باستان شناسان می گویند انتظار دارند فلوت پنج سوراخی با قطر بزرگ ترش طیفی قابل مقایسه یا حتی شاید وسیع تر از نت ها و امکانات موسیقایی را فراهم کند.
دکتر کونارد فصل جدیدی از اکتشافات را در غار هول فلس آغاز کرد. او در ایمیل خود می نویسد خواهیم دید این کار به کجا می کشد. هیچ وقت انظار ندارم چیزی پیدا کنم. آدم هیچ وقت چیزی را که دنبالش می گردد، پیدا نمی کند اما معمولا چیز جالبی پیدا می کند. باستان شناسان و دانشوران دیگر درباره اینکه چه چیزی این اروپاییان باستانی را به سوی موسیقی هدایت کرد تنها می توانند به حدس و گمان بسنده کنند.

تمرین نفس گیری عمیق

در نفس گیری صحیح نفس از طریق بینی و به آهستگی وارد ریه می شود به طوریکه فقط شکم به سمت بالا حرکت می کند و سینه ها ثابت مانده و هیچ گونه سفتی در قسمت قفسه سینه صورت نمی گیرد؛ در هنگامی که نفس ذخیره شده هیچ گونه فشاری به شکم یا هیچ قسمت دیگری از بدن وارد نمی شود و شما می توانید به راحتی این نفس را تا ۳۰الی۴۰ ثانیه نگه دارید؛ سعی کنید برای خارج کردن هوا نیز از لبها استفاده کنید، مانند گفتن حرف ((پ)) به صورت تشدید دار! یا گفتن ((پو)) بدون صوت!
می توانید برای درک بیشتر این تمرین به صورت درازکش روی زمین بخوابید و تمام عضلات خود را شل کنید؛ سپس یک دست را روی سینه بگذارید و یک دست را روی شکم، سپس هوا را از طریق بینی وارد ریه ها کنید بطوریکه هوای وارد شده شکم شما را باد کند و دست شما را به سمت بالا هدایت کند؛ دقت کنید که سینه شما به هیچ عنوان نباید سفت شود یا بالا بیاید!!! نفس را تا جایی که به شما فشار نیاورد نگه دارید سپس به آرامی و توسط لبها خارج کنید؛ اولا دقت کنید که نفس به هیچ عنوان نباید از خود شکم به طرف بیرون پرتاب شود، مانند گفتن ((ها)) نباشد؛ دوماً به یاد داشته باشید که نفس تا انتها باید تخلیه گردد!
یک راه دیگر برای پیشرفت در این نفس گیری استفاده از یک کتاب در هنگام تمرین است!  به این صورت که یک کتاب سنگین را روی شکم خود می گذارید و با گرفتن نفس کتاب را به سمت بالا حول می دهیم،سپس هوا را کم کم و به صورت مقطع از دهان خارج می کنیم؛ یعنی بعد از نفس گیری کامل با گفتن ((پو)) مقداری از هوارا خارج می کنیم سپس بقیه هوا را پیش خود نگه می داریم و چند ثانیه بعد با گفتن یک ((پو)) مقداری دیگر از هوارا خارج می کنیم؛ این کار را تکرار می کنیم تا تمام هوا خارج شود! در این تمرین هم هیچ فشاری نباید به شما وارد شود.

 تکنیک زبان زدن

ساز بادی چوبی فلوت با ملودیهای کشیده و طولانی و نیز پاساژهای سریع و روان آشناست. اجرای نتهای تکراری سریع و ترمولوها بروی این ساز بسیار پرکاربرد است. کلیه تریل ها برای این ساز بجز مواردی بسیار اندک قابل اجرا هستند.
در هنگام نواختن فلوت ازحرکت زبان برای شروع و جدا کردن نت ها استفاده می شود.
با حرکت زبان به سمت سقف دهان و ضربه نرم اما سریع می توانید نت های جدا و با شروعی تمیز و دقیق داشته باشید.
البته این کار بدون جریان درست و صحیح هوا بی نتیجه خواهد بود، زیرا ضربه زبان در حقیقت کمکی است که برای سرعت خروج هوا در لحظه ایی مشخص .
بنابراین هرچه مقدار هوا بیشتر باشد صدای ساز هم مطلوب تر است .
در هنگام دمیدن در فلوت ، زبان خود را مانند تلفظ واژۀ “Too”و یا “Du” حرکت دهید .
می توانید بعد از زبان زدن با ادامه فوت طول صدا را به اندازه مورد نظر کوتاه و یا طولانی بکشید دهید تا نت های طولانی تر یا کوتاه تر را تولید کنید .
این نت ها “نان لگاتو” و در حالت کوتاهتر و خشک تر “استاکاتو” نامیده می شوند .

انواع فلوت کلیددار(بوهم)

خانواده فلوت ، خانواده نسبتاً بزرگی است : “پیکولو” ، “فلوت” ، “فلوت آلتو“، “فلوت باس” ، “فلوت دوبل آلتو” و “فلوت دوبل باس” جزء این خانواده هستند.

سازها بر اساس بم و زیر بودنشان به انواع مختلفی تقسیم میشوند. ساز فلوت کلیدار نیز به همین صورت به انواع مختلفی تقسیم می شود که از این تعداد فلوت پیکولو و فلوت بوهم پرکابردترین ساز در این خانواده محسوب می شوند. البته فلوت های دیگر نیز بخاطر رنگ صوتی زیبا و امکانات متفاوتی که دارند، در سبک های مختلف استفاده می شوند. بطور مثال فلوت آلتو و باس در تولید فضاهای متفاوت در موسیقی فیلم بسیار کاربرد دارند.

فلوت آلتو

از دسته سازهای انتقالی است و صدای آن یک چهارم درست پایین‌تر از نت نوشته شده صدا می‌دهد و به «فلوت سل» نیز معروف است.
نت‌نویسی و انگشت گذاری آن مانند فلوت است.
لولهٔ ساز ضخیم‌تر و طولانی‌تر از فلوت است و سر ساز ۱۸۰ درجه خم شده‌است. فلوت آلتو نیاز به نفس بیشتری نسبت به فلوت معمولی برای نوازنده دارد.جنس فلوت آلتو از همان فلزی است که در ساز فلوت به کار می‌رود.
تئوبالد بوهم (Theobald Boehm) سازندهٔ ساز فلوت آلتو است و در جهت تکمیل سازهایی از خانواده فلوت و نیاز به صدایی بم تر از فلوت معمولی، این ساز را طراحی کرد.

فلوت باس

فلوت باس از فلوت و فلوت آلتو بزرگ‌تر است و صدای آن بم تر است. طول این ساز، حدود ۱۴۶ سانتیمتر است. سرساز در فلوت باس را معمولاً به فرم منحنی و «J» شکل می‌سازند تا دسترسی نوازنده به سوراخ دهانی «سرساز» فلوت امکان‌پذیر باشد.
جنس «بدنه» و قسمت «سرساز» فلوت باس را معمولاً از جنس آلیاژ نیکل – نقره با روکش نقره می‌سازند.
این فلوت یک اکتاو (فاصله هشتم) بم تر از یک فلوت استاندارد صدا می‌دهد. گستره صدایی این ساز از «نت دو اوکتاو سوم پیانو» (C3)، (یعنی یک اوکتاو بم تر از دو میانی C4) تا «نت دو اوکتاو ششم» (C6) می‌باشد. آهنگساز، نت‌های مربوط به فلوت باس را مانند فلوت معمولی می‌نویسد، اما در هنگام اجرا، یک اوکتاو (فاصله هشتم) بم تر صدا می‌دهد. معمولاً نت‌های بالاتر از «لا اوکتاو ششم» (A6) به دلیل اینکه در فلوت باس خوب صدا نمی‌دهند، نوشته نمی‌شوند. از این رو در تصویر گستره صوتی تا «نت لا» (A) نشان داده شده‌است.

فلوت کنترباس

فلوت کنترباس یکی از اعضای نادر خانواده فلوت است. این ساز اغلب در گروه‌های فلوت دیده می شود، اما اخیراً در موقعیت‌‌های موسیقی تکنوازی و مجلسی مورد استفاده قرار می گیرد. گستره صوتی فلوت کنتراباس، دو اکتاو بم‌تر از فلوت است و قطر، طول و همچنین وزن آن بسیار بیشتر از دیگر فلوت‌ها است تا جایی‌که سازندگان در فکر طراحی و تولید عصا یا میله برای قرار دادن فلوت روی زمین افتادند و به سهولت اجرای نوازندگان، کمک به‌سزایی کردند.

تبدیل شدن به یک نوازنده برجسته فلوت ممکن است چندین سال طول بکشد. پس از تبدیل شدن به یک نوازنده نسبتا با تجربه، انتقال به یکی دیگر از انواع فلوت، کاری نسبتا آسان‌‌تر است. اگر قصد نوازندگی در یک گروه ارکستر را دارید، نواختن پیکولو رایج‌تر است و در چیدمان ارکستری و قطعات موسیقی کلاسیک ارکسترال بیشترین نقش را بعد از فلوت، نسبت به دیگر انواع فلوت دارد. فلوت‌های آلتو و باس به ندرت در خارج از گروه‌های کُر مورد استفاده قرار می‌گیرند، بنابراین تا زمانی که یک عضو فعال در یکی از این گروه‌ها نباشید، فرصت اندکی برای نواختن آن‌ها پیدا می‌کنید. اگرچه در موسیقی معاصر، آهنگسازان امروزی قطعات متنوعی را برای آنها نوشته‌اند.

فلوت پیکولو

فلوت پیکولو (Piccolo) کوچکترین ساز فلوت در خانواده فلوت است. فلوت پیکولو در زبان ایتالیایی به معنای فلوت کوچک است. این ساز یکی از سازهای بادی است که محدوده صدایی آن یک اکتاو بالاتر از فلوت کنسرتی و بالاتر از صدای انسان است. معمولا در اکسترها از فلوت پیکولو برای شبیه سازی صداهای طبیعی مانند آواز پرندگان و طوفان مورد استفاده قرار می‌گیرد.

استفاده از پیکولو از اواخر قرن هجدهم شروع شد و به تدریج به جایگزینی برای نی لبک (Flageolet) تبدیل گشت. پیکولوها اغلب برای دوبل کردن صدای ویولن‌ها یا سایر فلوت‌ها به صورت همنوازی، نواخته می‌‌شوند که اغلب به دلیل انتقال به یک اکتاو بالاتر به صدای ایجاد شده تلالو و درخشش خاصی می‌دهند. در گذشته این ساز از انواع مختلف چوب، شیشه یا عاج ساخته می‌شد، اما امروزه از انواع مختلف مواد مانند پلاستیک، رزین، برنج، نیکل، نقره و انواع چوب‌ها نیز ساخته می‌شود.

فلوت (کنسرتی، نقره، تراورسیر، کلیددار)

این نوع فلوت در ایران به اشتباه فلوت کلیددار شناخته می‌شود.‌ (مانند آن است که بگوییم ویولن سیم‌دار!!)

فلوت (کنسرتی، فلوت نقره، فلوت تراورسیِر، فلوت کلیددار) رایج‌ترین عضو خانواده فلوت، و همان فلوتی است که همه ما می‌شناسیم و دوستش داریم. این نوع از فلوت، یک ساز غیر انتقالی است که همانطور که نت‌های آن در موسیقی نوشته شده است، صدا می‌دهد. صدای فلوت در تمامی محدوده‌های صدایی همگن است به جز پایین‌ترین محدوده صدا (بم‌ترین) و بالاترین محدوه صدا (زیرترین) و صدایی دلنشین، نرم و موزون و گرم و پرحجم تولید می‌کند.

فلوت به طور معمول از نقره یا نیکل ساخته می‌شود، اما ممکن است از فلزات گرانبهاتری مانند پلاتین یا طلا نیز در ساخت این نوع از فلوت استفاده شود.

فلوت ایرلندی

آنچه به عنوان فلوت ایرلندی شناخته می شود، یک فلوت چوبی افقی ساده است که به طور گسترده در موسیقی سنتی ایرلند و اسکاتلند استفاده می‌شود. در اصل پس از برخی تغییرات و پیشر‌فت‌ها، نوع بدون کلید فلوت ایرلندی نیز طراحی و ساخته شده است. صدای ایجاد شده توسط فلوت ایرلندی، صدایی آرام و دلنشین است.

انواع فلوت بدون کلید

۱)فلوت ریکوردر

نام دیگر آن Fipple Flute یا English Flute است. ساده ترین نوع ساز بادی چوبی فلوت است و طرز نواختن آن به صورت مستقیم مانند کلارینت و بسیار ساده است. به علت سادگی نواختن معمولا برای آشنایی کودکان با موسیقی از آن استفاده می کنند.
چهار مدل اصلی دارد که عبارتند از :
۱- Soprano که متداول ترین نوع آن می باشد، صدای آن بسیار زیر و برای ملودیهای شاد مناسب است. نت دو اول آن یک اکتاو پایین تر از نت دو میانی است.
۲- Alto بعد از سپرانو متداول ترین نوع است.
۳- Tenor این مدل و مدل باس کمیاب و گرانقیمت هستند و صدای بم تری دارند.
۴- Bass عضوی از این خانواده با صدای بسیار بم و مناسب برای ملودیهای غمگین.

۲)پن فلوت   pan flute

که به نامهای سیرینکس syrinx یا کوییلز quills هم خوانده می شود  یکی از باستانی ترین سازها است که بر اساس قوانین لوله های صوتی بسته ساخته می شود و معمولا با ده یا بیش از ده نی که به ترتیب طول و گاهی قطر کنار هم چیده شده اند ساخته می شود. سیرینکس سازی بوده است که مدتها در میان اقوام مختلف و به عنوان ساز عوام folk instrument سازهایی که توسط مردم عادی و برای اجرای موسیقی فولکلوریک ساخته شده و مخترع واقعی آن مشخص نیست  رواج داشته است و جد سازهایی چون ارگ بادی یا pipe organ و هارمونیکا harmonica به شمار می رود. این ساز به دلیل اینکه ساز مورد علاقه پن pan، خدای حامی شبانان و گله ها در یونان باستان به شمار می آمد، چنین نامگذاری شده است.

فلوت بومی آمریکایی (سرخپوستی)

آنچه که به عنوان فلوت بومی آمریکایی (Native American Flute) یا فلوت سرخپوستی شناخته می‌شود، مجموعه‌ای از سازها با نام‌های مختلف است که از مناطق و زبان‌های مختلف قومی قبیله‌ای سرچشمه گرفته است. این فلوت‌ها به طور سنتی از چوب ساخته می شوند، سوراخ باز هستند و دارای دو محفظه (محفظه اول برای ورود و جریان هوا است و محفظه دوم به عنوان تولید کننده صدا) هستند. ملودی‌های آرام تولید شده توسط این ساز اغلب با ساز باران (rainstick) و لرزاننده همراه است.

فلوت‌های ژاپنی (شاکوهاچی)

ژاپن دارای ۸ نوع فلوت سنتی است که ترکیبی از سازهای رو به جلو و سازهای افقی هستند. یکی از آن‌ها فلوت شاکوهاچی (Shakuhachi) است که در موسیقی محلی و موسیقی جَز مورد استفاده قرار گرفته است. این سازها با دقت تمام توسط استادکاران حرفه‌ای ساخته می‌شوند و دارای رنگ آمیزی غنی و توانایی خم شدن به طور قابل توجهی هستند. در ساخت فلوت شاکوهاچی یک تکه از عاج فیل استفاده شده است که موجب تولید صداهای ظریف می‌شود.

فلوت چینی (Dizi)

فلوت چینی یا دی‌زی (دیتزا)، یک فلوت افقی و بدون کلید از جنس بامبو است که در اپرای چینی، موسیقی محلی و ارکستر استفاده می‌شود. انواع مختلفی از این نوع ساز وجود دارد که از گونه‌های مختلف بامبو ساخته شده‌اند. در این ساز یک سوراخ اضافی میان دهان و سوراخ‌های انگشت ایجاد شده و با یک غشای مخصوص پوشیده شده است که باعث تولید صدای منحصر به فردی می‌شود.

فلوت بامبو هندی (Bansuri bamboo)

فلوت بامبو بانسوری یا بامبو هندی، در بسیاری از مناطق هند، پاکستان، بنگلادش، سریلانکا و نپال یافت می‌شود. کلیدهای قرار گرفته روی فلوت بامبو هندی می‌توانند با تغییر در طول، قطر داخلی ساز، اندازه نسبی و قرار گیری سوراخ‌ها ساخته شوند. این نوع فلوت از چوب خیزران ساخته شده است و روی آن غالبا ۶ یا ۷ سوراخ وجود دارد.

 

قسمتهای مختلف فلوت:

سر ساز

بخش میانی

بخش انتهایی

نگهداری مناسب از ساز فلوت

سازهای بادی به علت اینکه مستقیم با هوای دهان در ارتباط است، امکان از بین رفتن آن بسیار زیاد است حال برای اینکه ساز بهتی و بشتر عمر کند نکاتی را باد رعایت کنید.

•    سعی کنید پس از هر تمرین ساز را کاملا با پارچه ایی نرم تمیز کنید.

•    ساز را در مجاورت محیط سرد و گرم قرار ندهید. بهتر است بعد از استفاده آنرا در جعبه ساز قرار دهید.

•    موقع باز و بسته کردن فلوت سعی کنید به آرامی و با حوصله این کار را انجام دهید.

نفس گیری یکی از مهمترین و اساسی ترین اصول نوازندگی نی و تمام سازهای بادی است. شیوه نفس گیری صحیح در سازهای بادی دقیقا مانند نفس گیری در یوگا، تمامی ورزشها، آواز، و… است.

با تلاش و تمرین و با فراگیری این نفس گیری می توانید از شر سفتی ها و فشارهای اضافی در هنگام ساز زدن رهایی یابید.

کوک کردن فلوت

فلوت را با تنظیم جای سرساز و بدنه کوک کنید .
در ابتدا از کیفیت دمیدن  و صدای تولید شده اطمینان حاصل کنید و نتی را بنوازید و بعد بررسی کنید که آیا کوک است یا خیر .
در ابتدا اینکار با نت ” لا ” انجام می شود اما چک کردن تمام نت ها هم تمرین خوبی برای بالا بردن کیفیت و کوک دقیق در نت های دیگر می شود .
( لازم به ذکر است که در فلوت برای نواختن نت های دقیق نیاز است که نتها نسبت به همدیگر نیز با رعایت نسبت و کوک درست تولید شوند )