جایگاه صفی‌الدین ارموی در تاریخ موسیقی دنیای اسلام
«صفی الدین ارموی» نقطه عطف تاریخ موسیقی جهان اسلام، مایه مباهات آذربایجان و استاد مسلمی است که پنجه سحرآمیزش طبیعت را هم به رقص و طرب بر می‌انگیخت و ناب‌ترین آهنگ‌ها را می‌نواخت چنانکه موسیقیدانان به آن رشک برده و او را ستوده‌اند.
به گزارش موسیقی نو به نقل از ایرنا، صفی‌الدین ارموی یدِ بیضای موسیقی جهان اسلام، میراثی گرانبها برای عالم علم و هنر به یادگار گذاشت او نه تنها در موسیقی بلکه سرآمد خوشنویسی هم شد چنانکه در خط و موسیقی شاگردان بی شماری تربیت کرده و نامشان را روانه تاریخ بلند جهان اسلام و آذربایجان کرده است.
کتاب‌هایی که به رشته تحریر در آورده زبانزد اهل فن بوده و به عبارتی شاهکار ماندگار او تلقی می‌شوند که دست به دست می‌گردد و هرگز تازگی و طراوات و زیبایی خود را از دست نمی‌دهد گویی این ستاره درخشان جهان اسلام برای قرن‌های متمادی اثر خلق کرده تا زمان زمان است صدای موسیقی‌اش در گوش زمان بپیچد و خطاطیش همچنان چشم‌ها را خیره کند.
صفی الدین، تاثیرات ماندگاری بر هنر موسیقی و خوشنویسی ایران زمین گذاشت او شاگردانی در خط و موسیقی پرورش داد که سرآمد این هنرها شدند و رساله‌های مهمی در زمینه موسیقی نوشت که مورد احترام هنرمندان ایرانی و ممالک اسلامی شد چنانکه «ابن صیقل» ادیب و لغت‌شناس مشهور از او با القابی همچون «الصدر الکبیر، عالم فاضل و علامه» یاد کرده است.
بیشتر مولفان بر این باورند که رساله‌های «شرفیه و ادوار» صفی‌الدین منجر به بروز انقلابی بزرگ در موسیقی در سراسر عالم شده است تا جاییکه «ژوزف یکتابیک» موسیقی‌شناس نامی ترک درباره صفی الدین اورموی چنین می‌نویسد: «بزرگ موسیقی‌شناس تُرک، صفی‌الدین ارموی نام داشته و به روزگار خلافت مستعصم خلیفه عباسی در نیمه دوم قرن هفتم می‌زیسته و توانست دوره ثابت و لاتغییر سابق را به پایان آورد.»
/
صفی الدین اورموی در پیشرفت علم و هنر دنیای اسلام نقش اساسی داشت
محقق و پژوهشگر ارومیه‌ای می‌گوید: سرزمین هنرپرور آذربایجان در قرون وسطی مولود ۲ تن از بزرگان علم و هنر و موسیقی جهان اسلام بود صفی الدین ارموی و عبدالقادر مراغه‌ای که همراه با ابونصر فارابی از طرف جهان تُرک در پیشرفت علم و هنر دنیای اسلام نقش اساسی داشتند.
توحید ملک‌زاده افزود: صفی الدین ارموی دانشمند، خطاط، عالم ریاضی و موسیقیدان جهان اسلام در سال ۶۱۳ هجری قمری در اورمیه از ولایات مشاهیرخیز آذربایجان متولد شد و پس از تحصیلات اولیه به بغداد رفت و در آن شهر به تحصیلات تکمیلی پرداخت.
وی ادامه داد: صفی الدین در زمان خلافت مستنصر در دارالعلم مستنصریه در کتابخانه خلیفه به خطاطی مشغول شد و همراه با خطاطی به علم ریاضی و موسیقی نیز پرداخت و مورد توجه خلفای مسلمان قرار گرفت وی بانی سبک جدیدی از نت نویسی ابجد در جهان اسلام است که بعدها ۲ موسیقی شناس مشهور اروپایی، «آر. ارلانژو و سی فرمر» بدون اطلاع یکدیگر توانستند نت ارموی را بر روی رباعی به نت مدرن ترجمه کنند.
این پژوهشگر تاریخ افزود: صفی الدین هنگام فتح بغداد به دست هلاکو در دستگاه او ماندگار شده و به خاطر داشتن هنر موسیقی در دستگاه خان ایلخانی احترام یافت، سپس به ریاست دارالانشاء علاءالدین عطاملک جوینی رسید و آنگاه به تبریز رفت و به دستور شمس الدین محمد جوینی صاحب دیوان پسرش هارون را تعلیم موسیقی داد و رساله «شرفیه» را به نام وی تالیف کرد.
زندگانی صفی الدین ارموی در سال‌های بعد با تحقیقات علمی ادامه یافته و سرانجام در سال ۶۹۳ هجری قمری در سن ۸۰ سالگی وفات یافت.
ملک زاده ادامه داد: به گفته «فارمر» محقق انگلیسی، همه نویسندگان عرب، فارس و ترک زبانی که پس از صفی الدین آمده‌اند پیرو نظریه او بوده‌اند چنانکه از جمله این دانشمندان می‌توان به «جرجانی، عبدالقادر مراغه‌ای، قطب الدین شیرازی، عبدالرحمن جامی، زینال الدین حسینی، کوکبی بخاری، درویش علی، میرزا بیگ، میرمحسن نوابی و دانشمند و آهنگساز بزرگ قرن بیستم آذربایجان عزیر حاجی بیگوف» اشاره کرد.
محقق ارومیه‌ای افزود: «عزیر حاجی بیگوف» پدر موسیقی آذربایجانی در نوشته‌های خود از نقش ارزنده صفی الدین ارموی در موسیقی ترک به گرمی یاد کرده در حین کار بر روی آثار خود به اهمیت ویژه «کتاب الادوار» در میان انبوه کتاب‌ها اشاره کرده است.
ملک زاده یادآور شد: وی در فقه و ادب و خط و انشا، علوم ریاضی، موسیقی و نواختن عود و آلات دیگر موسیقی ید بیضایی داشت و از وجودهای استثنایی عهد خود بود و مخصوصا در موسیقی علمی اهمیت و اعتبار فراوانی کسب کرده و همواره به این فن مشهور بوده است او خط منسوب را نیز بسیار نیکو می‌نوشت.
این پژوهشگر با بیان اینکه صفی الدین را مخترع سازی به نام «مغنی» دانسته‌اند و گویند آن ترکیبی از «قانون و نزهه» بوده است گفت: رساله شرفیه (الرّساله الشرفیّه فی النسب التألیفیّه) یا کتاب الموسیقی»، کتاب «الادوار فی الموسیقی» یکی از اساسی ترین کتاب موسیقی اسلامی است همچنین «فائده فی العلم الموسیقی، کتاب الکافی من الشّافی فی علوم العروض و القوافی» از جمله آثار صفی الدین ارموی است که به زبان عربی هستند.
شادروان استاد محیط طباطبایی در مورد ایشان می‌گوید: صفی الدین ارموی را می‌توان شخص دوم از موسیقیدان بزرگ ایران و عالم اسلام دانست که نخستین آنان ابونصر فارابی و سومین آنها عبدالقادر مراغه‌ای است.
صفی الدین ارموی نخستین کسی است که به نغمه نگاری نغمات آهنگ یا تصنیف می‌پردازد و در ابتدا دور ایقاعی و نام مقام ذکر و سپس نغمات را با حروف ابجد و زمان هر نغمه را به وسیله اعداد زیر همان نغمه می‌نویسد.
در تاریخ آمده که «صفی الدین ارموی» با نواختن عود در «کاظیم داشی» اورمیه هلاکوخان مغول را به آرامش و خونسردی فرا خوانده است و حتی هنگامی که در اصفهان بوده یک نوع عود به نام «نزهت» و نوعی سنتور به نام «مُغنی» نیز ساخته است که متاسفانه از چگونگی آنها سندی باقی نمانده است.
اما آنچه که صفی الدین ارموی را به اوج شهرت رساند و باعث ماندگاری وی در تاریخ و هنر آذربایجان شد استادی «ارزشمند و والامرتبه» او در موسیقی است آنگونه که وی را در تاریخ موسیقی آذربایجان و دنیای اسلام «نقطه عطف» تلقی می‌کنند و او اولین کسی است که آهنگ موسیقی را با حروف الفبا و عدد نوشت و به این طریق توانست نغمه‌هایی را که سابقا از راه گوش و سینه به سینه نقل می‌شد به صورت نت در آورد.
همچنین صفی الدین را موسس مکتب منتظمیه در موسیقی می‌دانند، زیرا به شیوه ای منظم و سیستماتیک گام‌های بالقوه و بالفعل دوران خویش را تشریح می‌کند.
براساس این گزارش، آثار موسیقی صفی الدین عبارتند از «صوت، قول، و نوبه. صوت‌ها» که دو نمونه از آنها در پایان رساله الأدوار آمده است قطعه‌هایی کوتاه هستند، قول‌ها قطعات مفصل‌تری هستند و قطب‌الدین شیرازی در «دره التاج» یک نمونه از قول‌های منسوب به صفی‌الدین را آورده است.
هر قول شامل چند بخش می‌شد که به آن «نوبه» گفته می‌شده است اجرای نوبه در زمان صفی‌الدین طرفدار داشته است و بنا به روایتی صفی‌الدین بیش از ۱۳۰ نوبه ساخته بود.
ارموی در کودکی به بغداد مهاجرت کرد و بیشتر عمرش را در آنجا گذراند. قسمتی از این دوره در زمان خلافت عباسی بود و قسمت دیگرش پس از فتح بغداد توسط هلاکو و تحت سلطه مغولان بود.
صفی‌الدین در بغداد به تربیت شاگردانی در خوشنویسی و موسیقی پرداخت برخی از شاگردان وی در دوره خلافت عباسی عبارتند از: «یاقوت مستعصمی، شمس‌الدین احمد بن یحیی سهروردی» که شاگرد یاقوت مستعصمی نیز بود، علی ستایی «سه‌تایی» که نوازنده نوعی سه‌تار بود «حسن زامر و زیتون» که مشخص نیست در چه زمینه‌ای تخصص داشت و در دوره حکومت هلاکو نیز شاگردان وی عبارت بودند از «بهاءالدین محمد جوینی، شرف‌الدین هارون جوینی، و حسام‌الدین قتلغ بوغا».
اما صفی الدین افتخار موسیقی و خوشنویسی جهان اسلام همچنان بی نام و نشان است هنوز این ستاره درخشان برای مردم این دیار ناآشناست و باید دیوارهای این دنیای سکوت و بی خبری و بی تفاوتی بشکند و صفی الدین در ذهن و فکر مردم این دیار و دنیای اسلام برای همیشه جاودانه بماند.
براساس مصوبات شورای شهر اورمیه به پاسداشت این هنرمند برجسته ارموی مقرر است در آخرین روز هفته فرهنگی اورمیه که از دوم تا ششم بهمن است مراسم ویژه‌ای برای این عالم برجسته آذربایجانی دنیای اسلام برگزار شود، امید است این حرکت سرآغازی زیبا برای نکوداشتی باشکوه و ماندگار باشد.
۶ بهمن در تقویم روز آواها و نواهای ایرانی و روز بزرگداشت صفی الدین ارموی نامگذاری شده است.
/
