ساز پیانو / آشنایی با مادر تمام سازها

موسیقی نو: ساز پیانو یکی از سازهای صفحه‌ کلیددار و مشهورترین آن‌ها است. صدای پیانو در اثر برخورد چکش‌ هایی با سیم‌ های فلزی آن در داخل جعبه چوبی تولید می‌شود. این چکش‌ ها در اثر فشرده شدن کلیدها (کلاویه‌ها) به حرکت در می‌آیند. سیم‌ های پیانو به صفحه‌ای موسوم به «صفحهٔ صدا» متصل شده‌اند که نقش تقویت‌ کنندهٔ صدای آن‌ ها را دارد.

به طور کلی پیانو از ۸ اکتاو تشکیل شده. پیانو بالاترین دامنه صوتی را در بین ساز های معمول (به جز ارگ کلیسا) دارد، به طوریکه در شکل فعلی‌اش به‌طور معمول هشت اکتاو دارد و قادر به تولید فرکانسهایی از حدود ۲۷ تا ۴۱۸۶ هرتز می‌باشد، در حالی که در مقام مقایسه ساز ویولن تنها قادر به تولید حدود پنج اکتاو و بهترین خواننده‌ها تنها قادر به خواندن حدود سه اکتاو هستند.

پیانو به عنوان مادر سازها و کامل‌ترین ساز نیز شناخته می‌شود؛ علت نسبت دادن این لقب‌ها به این ساز آن است که پیانو قادر است محدودهٔ بسیار گسترده‌ای از اصوات را تولید کند در حالی که سایر سازهای اصیل موسیقی تنها بخشی از این محدودهٔ صدا را تولید می‌کنند. پیانو در شکل فعلی‌اش به طور معمول هفت اکتاو دارد و قادر به تولید فرکانس‌هایی از حدود ۲۰ تا ۵۰۰۰ هرتز می‌باشد، در حالی که در مقام مقایسه ساز ویولن تنها قادر به تولید کمتر از چهار اکتاو و بهترین خواننده‌ها تنها قادر به خواندن کمتر از سه اکتاو صدا هستند.

پیانو بر خلاف هارپسیکورد قادر به اجرای نوانس های مختلف است بدین معنا که به نسبت شدت فشاری که انگشتان نوازنده روی کلیدهای ساز وارد می کند شدت صدائی که تولید می شود نیز تغییر می کند (هر چه کلیدها را قوی تر فشار دهیم صدا بلندتر و قوی تر و هر چه ضعیف تر فشار دهیم، صدا کمتر و ضعیف تر خواهد بود)و از اینرو عنوان پیانو که مخفف شده ی کلمۀ پیانو فورته می باشد (پیانو به معنی ضعیف و فورته به معنی قوی می باشد) بر آن نهاده شد.

تاریخچه

پیانو را بارتولومئو کریستافوری در حدود سال ۱۷۰۰ میلادی در شهر پادووای ایتالیا اختراع کرد. اما اختراع جدید کریستافوری تا حدود یک دهه تقریباً ناشناخته ماند تا اینکه در سال ۱۷۱۱ یک نویسنده ایتالیایی مقاله‌ای دربارهٔ آن نوشت که بعدها به آلمانی ترجمه و به صورت گسترده منتشر شد. این مقاله شامل دیاگرام مکانیزم پیانو نیز بود و اکثر سازندگان بعدی پیانو کار خود بر اساس این مقاله شروع کردند. قبل از اختراع پیانو از سازی قدیمی‌تر به نام هارپسیکورد (Harpsichord) استفاده می‌شد. تفاوت عمده و مهمی که پیانو با سازهای مشابه قبل از خودش داشت آن بود که در سازهای مشابه قبلی، شدت صدای حاصل از فشرده شدن یک کلاویه، مستقل از شدت ضربهٔ واردشده بر کلید، مقداری ثابت بود، اما در پیانو نوازنده قادر بود با ملایم ضربه زدن به کلیدها صدایی نرم‌تر ایجاد کند، یا با ضربات محکم‌تر صدایی درشت‌تر با پیانو تولید کند. همین ویژگی باعث شد که به سرعت پیانو مورد توجه آهنگسازان قرن هجدهم میلادی قرار بگیرد. پیانوهای اولیه ظاهر و صدایی شبیه به هارپسیکورد داشتند و در واقع مخترع پیانو یک هارپسیکورد ساز بود که در تلاش برای ارتقاء مکانیزم هارپسیکورد بود تا این ساز قادر به تولید صدا با شدت های گوناگون باشد اما در نهایت با مورد توجه قرار گرفتن هارپسیکورد جدید این ارتقاء منجر به ایجاد ساز جدیدی شد که پیانو فورته نام گرفت و به مرور زمان به شکل امروزی پیانو در آمد و آنچه که ما امروزه به عنوان پیانوی مدرن می شناسیم از اواسط قرن نوزدهم ظاهر شده‌است.

نام‌گذاری

نام کامل ساز پیانو، پیانو فورته (Pianoforte) است، که از دو قسمت پیانو به معنی ملایم و فورته به معنی با صدای بلند (رسا) تشکیل شده‌است، و به خوبی منعکس کنندهٔ توانایی این ساز در تولید شدت‌های گوناگون می‌باشد.

پیانوهای اولیه ابعاد بزرگ، و شکل خاصی داشتند. آنچه که در اصطلاح به آن پیانوی گراند گفته می‌شود (و در ایران با نام نادرست پیانو رویال شناخته می‌شود) غالباً بیش از دو متر طول دارد و دارای در بزرگی‌است که برای هرچه بهتر شدن صدای پیانو، معمولاً در هنگام نواختن ساز این در را در وضعیت نیمه‌باز توسط پایهٔ کوچکی ثابت می‌کنند. انواع دیگر پیانو با نام‌های پیانوی ایستاده یا دیواری (Stand یا Upright) پیانوی چهارگوش (Square) و غیره، ابعاد کوچک‌تری دارند.

 

انواع پیانو:

 

پیانو دیواری (vertical – upright)

نوع دوم پیانو پیانو دیواری است که به زبان های اروپایی به آن پیانینو یا پیانوی کوچک می گویند. همچنین پیانو آپرایت(UpRight)نام دیگر این ساز به زبان انگلیسی است. پیانو دیواری نسبت به گراند پیانو کم حجم تر و ارزان تر بوده از این رو برای استفاده در منزل مناسب تر است. سیمها در آن به صورت عمودی قرار گرفته اند و چکشها از جلو به سیم ها ضربه وارد می کنند.

 

پیانو اسپینت

پیانوهای اسپینت (Spinet) معمولآ کوتاه ترین نوع پیانوهای دیواری و از ارزانترین نوع آنها هستند. ارتفاع این پیانوها از حدود ۹۰ سانتیمتر شروع می شود و تا حداکثر ۱۰۰ سانتیمتر ادامه دارد. جعبه صدای آنها کوچک و سیستم انقال نیرو (Action) آنها ساده ترین شکل خود را دارد به همین علت، اغلب قیمت مناسبی دارند و برای مبتدی هایی که معلوم نیست در آینده نوازندگی را ادامه دهند بسیار مناسب است. فاصله سطح کی برد تا بلندترین قسمت این پیانوها بسیار کم بوده و حداکثر حدود ۲۰ سانتیمتر است.

 

پیانو کنسول

پیانو های کنسول (Console) است که از ارتفاع حدود ۱۰۰ سانتیمتر شروع می شود و تا حدود ۱۱۰ سانتیمتر ادامه پیدا می کند. ساختمان سازه آنها بگونه ای است که بدنه ای بسیار محکم و بادوام دارند و معمولآ در آموزشگاه ها یا مدارس موسیقی و نیز استودیوها برای تمرین نه معمولآ ضبط از آنها استفاده می شود. انواع آمریکایی این پیانوها که در بازار ایران کم هستند زیبایی خاصی دارند و روی بدنه خارجی آنها زیاد کار شده است.
اگر قصد دارید از ابتدا پیانویی بخرید که به احتمال زیاد دیگر آنرا عوض نکنید، حتمآ از نوع کنسول انتخاب کنید، چراکه قیمت و دوام خیلی خوبی دارند. بدنه این پیانوها بخصوص در قسمت کی برد، محل قرار دادن نت موسیقی (Music Rest) و نیز دیواره های اطراف کی برد به گونه ای ساخته شده است که شباهت زیادی به پیانو های بزرگ (رویال) دارد. به تفاوت سطح بالایی پیانو از کی برد در پیانوهای اسپینت و کنسول دقت کنید.

 

پیانوهای دیجیتال

پیانو های دیجیتال همانطور که از نام آن پیداست از تکنولوژی دیجیتال برای تولید اصوات استفاده می کنند و از این منظر با پیانو های مکانیکی یا آکوستیک که از سیستم سیم و چکش بهره می گیرند کاملاً متفاوت هستند. صدای این نوع پیانو با الگو برداری از صدای پیانو های آکوستیک ساخته شده است که به این الگو ها که از همه نت های یک پیانو ساخته شده اند سمپل گفته می شود. این اصوات در هنگام نواختن به کمک بلندگوهای پیانو تقویت و پخش می شود. گرچه سیستم دیجیال تولید صوت هنوز نتوانسته جایگزین سیستم های آکوستیک که از ارتعاش سیم و انتشار صوت در هوا بهره می گیرند شود ولی به دلیل امکانات و شرایط آسانی که امروزه فراهم کرده اند این نوع پیانو توانسته جایگاه خود را در بازار پر رقابت پیانو تثبیت کرده و نظر بسیاری از کاربران پیانو را به خود جلب کند.

پیانوی بزرگ

ساز گراند پیانو یا پیانوی بزرگ که به فارسی گاهی آن را پیانو رویال نامیده اند. در این نوع، سیم ها به صورت افقی قرار گرفته اند و چکشها از زیر به سیم ها ضربه می زنند. این ساز صدای با شکوه و پر طنینی دارد و بیشتر در سالن های کنسرت و ارکسترهای بزرگ استفاده می شود.

البته پیانوهای بسیار زیادی در گذشته رایج بوده‌اند. برای مثال، پیانوهای گنجه‌ای، صرافی، میزی، میز منشی، دوطبقه و انواع دیگر؛ ولی امروزه دیگر آنها رواج ندارند و از پیانوهای پیشرفته‌تر استفاده می‌شود. یک پیانو در کل دارای ۸۸ کلید است.

 

مقایسه بین پیانو دیواری و بزرگ (رویال)

 

سئوالی که همواره برای نوازندگان مبتدی و خریداران پیانو مطرح است اینکه کدام یک از این نوع ساز بهتر است و یا تفاوت عمده آنها در چیست؟
اگر تفاوت قیمت و شکل ظاهری این دو ساز را کنار بگذاریم تفاوت اصلی این دو ساز که بسیار قابل هم توجه است، تنها در سیستم انتقال نیرو (Action) از کلاویه ها به چکشها و البته سیستم های خفه کن هر سیم (Damper) است. این اختلاف طبیعتآ به این دلیل است که سیم های پیانو دیواری عمودی و سیم های پیانو بزرگ (رویال) افقی است. نمود بارز این تفاوت تفاوت حسی است که هنگام نوازندگی با این دو ساز آنرا احساس می کنیم.
در پیانوهای بزرگ (رویال) سیم ها افقی هستند و چکشها بصورت افقی از پایین به بالا ضربه می زنند برای همین هنگام زدن ضربه به کلاویه، نیروی انتقالی به چکش در جهت خلاف جاذبه زمین است و این باعث می شود کلاویه های پیانو بزرگ (رویال) هنگام زدن ضربه سنگین تر باشد. برعکس هنگام برگشت چکش، جاذبه به برگشت آن کمک می کند و چکش سریعتر برمی گردد و لذا نوازنده می تواند با سرعت بالاتری یک کلاویه را درجا نواخته و نت هایی با تمپوی بالا روی یک کلاویه اجرا کند. به همین دلیل معمولآ سرعت پاسخگویی یک کلاویه در پیانوهای بزرگ (رویال) بهتر از پیانوهای دیواری است.
اما در پیانوهای دیواری سیم ها و چکشها عمودی هستند و جاذبه تقریبآ تاثیر یکسانی به چکش چه در هنگام ضربه زدن و چه در هنگام بازگشت، وارد می کند. به همین خاطر سرعت اجرا در پیانوهای عمودی عمومآ از پیانو با کیفیت مشابه افقی پایین تر است.
دقت کنید که فاکتور توان اجرای سریع تنها برای نوازندگی قطعات بسیار پیچیده با تمپوهای بسیار بالا مورد نیاز است و یک پیانوهای خوب دیواری می تواند در سرعت های معمولی و حتی بالا بازده خوب و قابل قبولی را از خود نشان دهد.
یک راهنمایی مهم آنکه اگر بودجه محدودی دارید هرگز اقدام به خرید پیانو بزرگ (رویال) نامرغوب و با ابعاد کوچک نکنید، در عوض یک پیانو دیواری مرتفع با سیم های بلند و کیفیت خوب تهیه کنید.

 

چکش‌های پیانو

 

چکش‌های ساز پیانو به واسطهٔ مجموعه‌ای از اهرم‌های ظریف به کلیدهای پیانو متصل می‌شوند. به مجموعهٔ این اهرم‌ها و چکش‌ها عملگر یا Action پیانو گفته می‌شود. وظیفهٔ این مجوعه افزایش شتاب چکش‌ها در برخورد به سیم‌ها، و کنترل عکس‌العمل بازگشتی آن‌ها پس از برخورد به سیم است. معمولاً سر چکش‌ها توسط لایه‌ای از نمد یا الیاف مشابه طبیعی یا مصنوعی پوشانده می‌شود تا کیفیت صدای پیانو را بهبود ببخشد. کیفیت صدای پیانو متأثر از عوامل دیگری نظیر کیفیت صفحهٔ صدا و غیره نیز می‌باشد.

 

کلاویه یا کلیدهای پیانو

 

۷ کلید سفید در هر اوکتاو پیانو برای ۷ نت دو، ر، می، فا، سل، لا، سی، وجود دارد. علاوه بر این کلیدهای سفید کلیدهای سیاه‌رنگی هم بین بعضی از کلیدهای سفید وجود دارد. بین کلیدهای سفیدرنگ می و فا و نیز بین کلیدهای سفیدرنگ سی و دو کلید سیاه‌رنگ وجود ندارد. هر کلید سیاه‌رنگ در پیانو در حکم نت دیز برای نت مربوط به کلید سفیدرنگ سمت چپ آن (یعنی آن کلید سیاه در سمت راست آن کلید سفید قرار دارد) و در حکم نت بمول برای نت مربوط به کلید سفیدرنگ سمت راست آن (یعنی آن کلید سیاه در سمت چپ آن کلید سفید قرار دارد) است.

نقش کلیدهای سیاه در اجرای یک قطعه

اگر به ساز پیانو دقت کنید در هر دو طرف کلیدهای سفید یک کلید سیاه قرارگرفته است. اگر به کلید سیاه سمت راست ضربه بزند در حقیقت شما نت دیز را اجرا کرده‌اید. حالا کلید سیاه سمت چپ را لمس کنید. این صدا مربوط به نت بمل است. البته همه‌چیز به ضربه‌ی شما انگشتان شما بستگی دارد. این همان قانونی است که در نوازندگی پیانو به آن حساسیت به‌شدت ضربه می‌گویند. شدت ضربه‌ی شما میزان ملایم یا بلند بودن صدا را فارغ از نتی که اجرا می‌کنید، مشخص می‌کند.

 

کاربرد پدال‌های ساز پیانو

 

شاید با شنیدن کلمه پدال، اولین چیزی که در ذهن هرکس نقش می‌بندد، یک اتومبیل باشد، باید گفت اهمیت پدال‌ها در پیانو و مهارت یک نوازنده در استفاده از آن‌ها، درست شبیه به پدال یک ماشین و اهمیت فراوان آن در رانندگی است. یک نوازنده باید زمان دقیق و نحوه‌ی استفاده از هر پدال را به‌خوبی بداند. پدال‌ها در حقیقت روی نت و صدای تولیدشده تأثیر می‌گذارند. البته با توجه به نوع و کاربردشان تأثیری که روی صدا می‌گذارند می‌تواند متفاوت باشد.
هر پیانو معمولاً دو یا سه پدال دارد، که در این سه دسته قرار می‌گیرند:

• پدال دمپر( پدال تقویت)
• پدال سوستنوتو ( پدال وسط)
• پدال کم‌صدا ( پدال سافت یا نرم)

پدال دمپر

اگر از یک نوازنده حرفه‌ای پیانو کلمه پدال را شنیدید، هرگز نپرسید کدام پدال؟ چون منظور تمام آن‌ها، پدال دمپر است. پدال دمپر که در سمت راست قرار دارد پرکاربردترین پدال ساز است. با گرفتن این پدال دمپر ها از سیم جدا می‌شوند. در حقیقت تا وقتی پایتان را از این پدال برندارید، صدای ساز قطع نمی‌شود. البته این به معنا نیست که برای اجرای هر نت باید پایتان را روی پدال قرار دهید چراکه هر کلاویه دمپر خودش را دارد. با گرفتن این پدال شما به صدای نت‌ها اجازه می‌دهید تا زمانی که احساس قطعه اجازه می‌دهد و یا برای مبتدی‌ترها تا زمانی که روی صفحه‌ی نت نشان داده‌شده است، ادامه داشته باشند. از این پدال برای اجرای تکنیک لگاتو استفاده می‌شود. در این تکنیک صدای نت‌ها بدون وقفه یا سکوت در قطعه به هم وصل می‌شود.
شاید بتوان برای این پدال اصطلاح غلظت صدا را به کار برد. این پدال با ایجاد ارتعاش سایر نت‌ها، سبب می‌شود وقتی در حال اجرای یک نت خاص هستید، صدای سایر نت‌ها نیز به‌وسیله ارتعاش شنیده شود.

پدال سوستنوتو

این پدال در وسط قرار می‌گیرد و معمولاً کم‌کاربرد از دو پدال دیگر است. وظیفه‌ی این پدال برخلاف پدال دمپر که نقش طولانی کردن همه‌ی نت‌ها را بر عهده داشت، نگه‌داشتن برخی نت‌هاست. در حقیقت وقتی شما یک نت را می‌نوازید، درحالی‌که پدال سوستنوتو را فشار داده‌اید، تنها صدای همان را به در زمان طولانی می‌شنوید.

پدال کم‌صدا

این پدال در سمت چپ پیانو قرار دارد. پدال گم صدا، همان‌طور که از نامش پیداست برای آرام کردم و کم شدن صدای نت‌ها استفاده می‌شود. البته باید گفت کاربرد این پدال، در انواع مختلف پیانو کم باهم متفاوت است. در پیانو رویال وقتی این پدال را فشار می‌دهید، سیستم چکش‌های پیانو، به‌طورکلی جابه‌جا می‌شود. در حقیقت با گرفتن این پدال، هر چکش به‌جای آن‌که به سه سیم ضربه وارد کند، به یک سیم ضربه می‌زند. اگر دوست دارید، قطعه موسیقی پررمزوراز یا وهم‌آلودی را اجرا کنید، پدال کم‌صدا می‌تواند ابزار مناسبی باشد. در حقیقت پدال کم‌صدا با کم کردن حجم و رنگ نت‌ها، تأثیری وهم‌آلود به قطعه می‌دهد. در زبان ایتالیای به این پدال اونا کردا می‌گویند. کردا در ایتالیایی به معنای سیم است.

نوازندگان به نام ساز پیانو در ایران و جهان

 

پیانو از زمان تولد تاکنون یعنی حدود سه قرن پیش، نوازندگان زیادی را شیفته خودکرده و توانسته عجایب زیادی را به دنیای موسیقی هدیه بدهد. از معروف‌ترین نوازندگان پیانو در جهان می‌توان میتسوکو اوچیدا، جان ایو تی بوده، کلارا شومان، آرتور روبینشتاین، سرگئی راخمانینف، موریزیو پولینی، موتسارت، فرانتس لیست، ریختر، هورویتس، مایرا هس، گلن گولد، شوپن، آلفرد برندل، بتهوون، دانیل بارنبویم، ولادمیر اشکنازی، کلودیو آرائو، مارتا آرگریچ و لیف او اندسن را نام برد.
همچنین از نوازندگان مطرح ایرانی می‌توان به درویش خان، غلامرضا مین باشیان، معتمد الدوله یحیائیان، محمود مفخم، رافی پتروسیان، کیتی امیر خسروی، تانیا آشوت هارتونیان، امانوئل ملیک اصلانیان، نوین افروز، پری برکشلی، مرتضی محجوبیو جواد معروفی، منوچهر و ناصر چشم آذر، شهرداد، اردشیر و انوشیروان روحانی، فریبرز لاچینی و کارن همایون فر اشاره کرد.