موسیقی نو: قانون، یکی از کهن ترین سازهای زهی مضرابی ایرانی است که توانایی بیان گوشه های موسیقی ایرانی را دارد ولی مدت مدیدی است که در سرزمین ما ناشناخته مانده، در حالی که در کشورهای همجوار مثل ترکیه و کشورهای عربی به آن توجه بیشتری شده است. البته از نیم قرن پیش تا کنون، موسیقی‌دانان ایرانی به اجرای این ساز پرداخته اند.

ساز قانون

ساز زهی مضرابی قانون شامل جعبه ای چوبی به شکل ذوزنقه است تعداد زیادی سیم نایلونی و فلزی به دو سوی جعبه وصل می شوند و در مسیر خود از روی خرک چوبی که بر قطعه کوچکی از پوست حیوان تکیه دارد، عبور می کنند. سیمها از روده گوسفند یا نوعی نایلون ساخته شده، که به دور گوشی هایی که وضع ستونی دارند، پیچیده می شوند. وسیله نواختن ساز قانون، مضرابی است که توسط انگشتانه به انگشت سبابه می کنند. هر لرزش سیم به خرک منتقل می شود و در نتیجه پوست به لرزه در می آید.

سیم‌های قانون و ساختار ساز

سیم‌های ساز، به تعداد ۷۲=۳×۲۴، به فواصل دیاتونیک کوک می‌شوند، برای تأمین تغییرهای کوچک کافی است جهت «کلید»‌های کوچکی را که برای هر صدا پس از گوشی کوک تعبیه شده، تغییر دهیم.
از لحاظ دسته‌بندی سازها قانون جزء سازهای زهی_مضرابی است و تعداد سیم‌های آن در مجموع، از ۶۳ تا ۸۴ متغیر است. قانون معمولا در ترکیه دارای ۷۲ سیم است. سیم‌ها از رودهٔ گوسفند یا نوعی نایلون ساخته شده که به دور گوشی هایی که وضع ستونی دارند پیچیده می‌شوند. وسیلهٔ نواختن، مضرابی است که توسط انگشتانه به انگشت سبابه می‌کنند. هر سه سیم قانون هم صدا کوک شده و یک صوت از آن‌ها بر می‌آید، از این رو از قانون ۷۲ سیمی، تنها می‌توان ۲۴ صوت به دست آورد. قانون مصری ۷۸ سیمی و ۲۶ صوتی است.
سطح فوقانی قانون متشکل از پوششی چوبی، به شکل ذوزنقه‌است که سمنت راست نوازنده، قسمتی کم و بیش باریک آزاد است که به پنج خانهٔ چهار گوش (طی ارتفاع ساز) تقسیم شده، روی آن پوست می‌کشند. ضلع سمت راست (به طول تقریبی ۴۰ سانتیمتر) قائم به هر دو مبلغ موازی پیش گفته‌است و ضلع سمت چپ اضلاع موازی را به‌طور مورب قطع می‌کند. گاه چهار تکهٔ جداگانه یا یک تکه، روی پوست خرک نصب می‌شود که به پنج پایه در زیر پوست تکیه می‌کند. در طرف چپ نوازنده ۲۶ گوشی سه تایی به‌طور عمودی، و ۱۵۶ کلید تغییر دهندهٔ کوچک مسی، یا از فلزی دیگر، قرار دارند به این ترتیب، بر روی هر سه سیم هم صدا، ۱۶ کلید، در محلی که سیم‌ها به گوشی‌ها می‌رسند، مورد استفاده قرار می‌گیرد. با این کلیدها صدای ساز در هر سه سیم جداگانه، اندکی به دلخواه زیر و بم می‌شود، اما تنظیم کوک به وسیلهٔ گوشی‌ها صورت می‌گیرد. هر گاه نوازنده بخواهد در مقامی دیگر بنوازد، با دست چپ کلیدها را بالا یا پایین می‌برد و در همین حال با دست راست روی سیم‌ها می‌نوازد.

ساز قانون به عنوان ارباب سایر ابزار های موسیقی خاورمیانه شناخته شده است.

تاریخچه ساز قانون

پیشینه ساز قانون به خانواده‌ی یک ساز قدیمی به نام سیتار بر‌می گردد که در قرن‌های میانه به اروپا راه یافته است. برخی بر این باورند که این ساز را افلاطون اختراع کرده است و بسیاری هم آن را به فارابی دانشمند ایرانی نسبت می دهند. برخی دیگر زادگاه آن را خراسان و یا موصل می دانند، ولی هیچ کدام از این ها دارای سند و مدرک معتبری نیستند. ریشه ساز قانون ایرانی است که بعد از اسلام به موسیقی عرب نیز راه یافت. این ساز تا دوره صفویه هم چنان درایران متداول بود. ولی پس از افول امپراطوری صفوی و اشغال ایران به وسیله افغان ها، خیلی از جلوه های هنری من جمله ساز قانون به فراموشی سپرده شد. حقیقت این است که در فرهنگ کلاسیک شرق، ردی از سازهای خانواده سیتار پیدا نشده و سر منشاء قانون نیز، مثل سرچشمه خیلی از سازهای دیگر، تاریک مانده است.

آنچه بیشتر محتمل میرسد این که ساز قانون از سرزمینهای شرق نزدیک، به اروپا رسیده و در کشورهای اروپایی با مکانیزه کردن آن، بزرگ ترین ساز کلاویه دار سیمی را ساخته و پرداخته اند. قدیمی ترین سند مربوط به آن در کتاب موسیقی الکبیر فارابی است. این دانشمند و موسیقیدان سرشناس جهان اسلام در قرن چهارم هجری (دهم میلادی) با بررسی عمیق سازهای متداول زمان خود، اسناد ارزشمندی را به یادگار گذاشت. جالب است بدانید که ساز قانون زیبا از خاور نزدیک به اروپا برده شده و با تغییراتی روی آن مورد استفاده قرار گرفته است.

تفاوت ساز قانون و سنتور

ساز زهی مضرابی قانون بر عکس سنتور انعکاس صدا ندارد و از این جهت دارای امتیاز بزرگی است. صدای ساز قانون هم به تنهایی و هم در ارکستر بسیار مناسب و شنیدنی است. از نوازندگان صاحب نام این ساز باید از دو نوازنده شیرازی به نام های رحیم قانونی و جلال قانونی یاد کرد. مرحوم مهدی مفتاح هم از دیگر نوازندگان مشهور ساز قانون می باشد.

شیوه نشستن و نواختن ساز قانون

معمولاً برای نواختن ساز قانون آنرا روی پا و یا روی میز قرار می دهند. هنگام همکاری با ارکستر، در صورتیکه نوازندگی قانون به صورت تکنوازی باشد در ردیف نخست نوازندگان و در صورتیکه بعنوان همراه خواننده و ارکستر باشد رو به رو می نشیند. در صورتیکه برای نوازندگی سازقانون از میز استفاده شود بهتر است که میز از صندلی نوازنده کمی بلندتر بوده و شیب آن هم به طرف نوازنده باشد، همچنین راحت تر است که زیر میز خالی باشد. فرم اعضای بدن هم در زمان نوازندگی ساز قانون از اهمیت زیادی برخوردار است. از جمله این که کمر باید کاملاً صاف باشد، دست زاویه ۹۰ درجه بخود بگیرد و آرنجها داخل بدن باشد، ضمن این که دستها باید در موقع نواختن کاملاً آزاد و بدون هیچگونه فشاری بر روی سیمها و با فاصله از سیم قرار بگیرد.گاهی اوقات هم نوازنده سازقانون بر روی زمین و به صورت چهار زانو می نشیند و ساز را روی پاهایش قرار می ده، نوازنده دو دست خود را به فاصلهٔ یک اکتاو روی ساز می گذارد و دست چپ اندکی دیرتر از دست راست به سیم زخمه می زند، در این وضعیت صوتی دو صدایی و همنام به فاصلهٔ اکتاو از ساز شنیده می شود.

معمولاً برای نواختن ساز قانون آنرا روی پا و یا روی میز  هم قرار می دهند.

ویژگی ساز قانون

در بخش های سازشناسی متون کهن موسیقی ساز قانون به سازی سه گوش، بیرون ساعد، با سطحی مجرد تنها، دارای هفتاد و دو وتر آن یک کوک می گرفته با تاری از ابریشم و گاه از روده و گاه از مفتول سیم اشارت رفته است که شبیه چنگ نواخته می شده است.

اجزاء ساز قانون

⦁    جعبهٔ ذوزنقه شکل ساخته شده از چوب
⦁    پرده گردان: کلیدهای کوچک و متحرک که در سمت چپ ساز بعد از شیطانک نصب شده و باعث تغییر صدا می‌شود.
⦁    شیطانک
⦁    محل گرهِ سیمها
⦁    سیم‌ها (هر سه سیم با یکدیگر همصدا کوک می‌شوند).
⦁    گوشی
⦁    خرک
⦁    پایهٔ خرک
⦁    شبکه‌های صوتی
⦁    صفحهٔ رو
⦁    صفحهٔ زیر
⦁    ضلع کوچک
⦁    ضلع بزرگ
⦁    پوست
⦁    حلقه‌های مضراب
⦁    مضراب
⦁    کلید کوک

کلاف ساز، ضلع کوچک (پیشانی)، پوست، پرده گردان ها، پایه خرک، گوشی ها، مضراب (زخمه)، سیم، شبکه های صوتی، کلید کوک، حلقه ی مضراب، ضلع بزرگ، شیطانک، جعبه سیم گیر، صفحه استقرار گوشی ها، صفحه رو، خرک، قاب پوست از اجزاء ساز قانون هستند. نواختن ساز قانون دشوار تر از سایر ابزار موسیقی است.

 

زخمه یا مضراب

عبارت است از دو حلقه فلزی که از جنس نقره، ورشو، برنج و… که بطور پهن و مدور (به اندازه بند دوم انگشت نشانه) ساخته شده باشد. مضرابهایی که درون حلقه قرار می گیرد از شاخ گاو، گوزن، بز کوهی و… ساخته شده است. حلقه‌ها را در انگشت نشانه (بند دوم) قرار داده و مضراب را به طرف داخل دست، میان حلقه و انگشت جای می‌دهیم. اندازهٔ مضراب ساخته شده باید از نوک انگشت نشانه کمی بلندتر باشد و از زیر بند دوم انگشت، پایین‌تر نیاید.

– طریقه مضراب زدن: اول روی یکی از سیمها به وسیله دست راست یا چپ ضربه ای بزنید (در هنگام مضراب زدن انگشتهای نشانه باید از بند آخر خم شود) به طوریکه وقتی مضراب سیم را لمس کرد صدایی که از آن برمی خیزد صاف و شفاف باشد و این در صورتی مقدور است که هر سه سیم هم صدا در یک لحظه و همزمان به صدا درآیند.

برای انتقال نیرو به مضراب در یادگیری مراحل اولیه و موقع مضراب زدن با دست راست و چپ باید انگشتی که مضراب در آن جای دارد انگشت شست را لمس کند. این عمل برای قوی شدن انگشت و مضراب مؤثر است، که باید آنرا در تمرینهای اولیه آموخت. در تمرینهای مربوط به مراحل بالاتر که اجرای ساز رفته رفته سریعتر شده و حالتهای مختلف به آن داده می شود، دیگر نیازی به تماس انگشت نشانه با شست نیست. در موقع مضراب زدن انگشت شست زیر انگشت نشانه قرار می گیرد. سایر انگشتان (سه انگشت دیگر) نه باید جمع و نه باز باشد (به حالت برداشتن مدادی که بطور افقی در جایی قرار دارد).

وسعت ساز قانون در کشورهای مختلف

 

ساز قانون در کشورهای گوناگون (مثل مصر، ترکیه، ارمنستان و شوروی، ایران و…) به اندازه ها و با وسعت های متفاوت ساخته شده است و به این جهت تعیین یک وسعت واحد برای ساز قانون میسر نیست.

• قانون های (مصری) ۲۶ صدایی
• قانون های (ترکیه) ۲۴ و ۲۵ صدایی
• قانون های (ارمنی) ۲۲ صدایی
• قانون های (ایرانی) ۲۷ صدایی

نوازندگان قانون:

• رحیم قانونی
• جلال قانون
• مهدی مفتاح
• سینا آقارضی
• ملیحه سعیدی

سازندگان مصری ساز زهی مضرابی قانون از صدها سال پیش تاکنون، یکی از بهترین سازندگان این ساز هستند.