آشنایی با ساز زهی سلانه / ساز جدید ایرانی

سلانه ساز زهی جدیدی است از خانواده تنبور که در سال‌های اخیر توسط سیامک افشاری با همکاری حسین علیزاده ساخته‌ شده است.

موسیقی نو: ساز زهی سلانه، سازی است از خانواده تنبور با دسته بلند که براساس تصاویر تاریخی بازمانده از ایران باستان دارای سه سیم و سه گوشی بوده‌است که از طریق اضافه کردن سیم‌های اصلی می‌توان به صداهای بم‌تری دست یافت. کوشش‌های حسین علیزاده برای بازسازی و احیای این ساز باستانی، و کاوش‌هایش در گوشه‌های فراموش شده موسیقی ایرانی به آلبومی به نام سلانه منجر شد. این آلبوم شامل بداهه‌نوازی‌های علیزاده با این ساز در دستگاه‌های بیات اصفهان، سه‌گاه، کرد بیات و افشاری است. این آلبوم در نزد اساتید فن و کارشناسان موسیقی واکنش‌های متفاوتی برانگیخت. سلانه متشکل از ۱۲ سیم که ۶ سیم جهت انگشت‌گذاری و ۶ سیم به منظور طنین صدا است. این ساز ترکیبی از بربط و سه‌تار است و به گفتهٔ سازنده، چون سلانه سلانه وارد موسیقی شده نام سلانه را به خود گرفته‌است.

سلانه نام سازی است غریب. نه آنکه نا آشنا باشد ولی جدید است. کشف یا بهتر بگوییم اختراع آن می‌تواند تحولی را در موسیقی اصیل ایرانی و در میان سازهای زهی ایجاد کند.

این ساز با نام حسین علیزاده نوازنده‌ی تار و سه تار و همکار قبلی گروه محمدرضا شجریان شناخته شده است با این حال زحمت ساخت آن را سیامک افشاری کشیده است. سلانه کاسه‌ای به مانند عود دارد و دسته‌ای بمانند ساز تار. تعداد پرده های روی دسته‌ی ساز نیز همانند تار است. با این وجود این ساز صدای قریبی دارد. حسی عجیب در آن است. وقتی در سه گاه آن را می‌شنویم ، حسی عجیب به ما دست می دهد. حسی که شاید در بعضی مواقع قابل وصف نباشد.

 تاریخچه

این ساز در قرن ۱۶  و ‌١٧ میلادی در ایتالیا مقارن با دوران رنسانس تحت عناوینی همچون کلاسیکن (Classikon )  رواج داشته که ظاهرا بر اساس نمونه‌های شرقی همین ساز شکل گرفته و اما پس از آن دچار تغییراتی شده است. در آن سال‌ها این سازها با ۳ سیم به شکل یک ساز ۳ گوش بود که نوازنده می‌توانست بر اساس نیاز خود به ساز سیم اضافه کند و صدای بم‌تر هم ایجاد کند. گویا این ساز چند قرن گم شده و البته هیچ‌کس هم نمی‌داند که این ساز در آن سال‌ها چه صدایی داشته است. این ساز دوباره توسط ایرانیان کشف شد.

کوشش در جهت احیای چنین سازی ، به گونه‌ای کاملا تجربی ، محملی شد برای جامه‌ی عمل پوشاندن به اهداف ، خواست‌ها و تاملاتی نظیر : استفاده از واخوان‌ها جهت تقویت هارمونیک‌ها و حجم و تنوع بخشیدن به رنگ آمیزی صدای ساز و نیز امکان دستیابی به صداهای بم‌تر (از طریق اضافه کردن سیم ها ساز) به صورتی که جنس و رنگ و حالت صدای ایرانی باقی بماند. این ساز بسیار شبیه به ساز عود است که دسته بلندتری دارد.

نکات قابل توجه در ساخت و طراحی فیزیک این ساز عبارت‌اند از : تغییر تکیه گاه ها و محل عبور سیم ها و واخوان‌ها ، استفاده از گوشی‌های واخوان‌ها در انتهای کاسه ، طراحی پنجه و غیره. کوشش در جهت رسیدن به اهداف فوق و جست و جوی صداهای گمشده « سلانه » را به بار آورد.

تماشای نماد و نشانه‌های قدیمی از روی عکس و اثرها نشان می‌داد که ایرانیان از گذشته به سازهای زخمه‌ای علاقه زیادی نشان می‌دادند. سازهایی که در دیرباز از آن‌ها استفاده می‌کردند با نوع امروزی تغییرات بسیاری داشته است. سلایق مردم در گذشته به گونه دیگری بوده که شاید برای امروزیان قابل درک نباشد. اما موضوعی که امروزه واضح است علاقه مردم به سنت‌ها و زنده نگه داشتن آن‌هاست. اگر بخواهیم روشن‌تر بگوییم نگاهی به طرفداران موسیقی‌های سنتی بیندازید. دیگر مثل گذشته تنها افراد مسن طرفدار این نوع موسیقی نیستند. حتی بیشتر افراد طالب بلیط موسیقی‌های سنتی جوانان هستند. تمامی این نشانه‌ها به غنی بودن موسیقی سنتی ایران مرتبط است.

اما ساز سلانه چگونه اختراع شد؟ این ساز ابداعی توسط دستان هنرمند سیامک افشاری و استاد حسین علیزاده ساخته شد. این ساز که قدمت طولانی ندارد، ظاهر آن شبیه سازی شده از سازهای قدیمی از تاریخ دور ایران است. این ساز بسیار شبیه به ساز تنبور اما با دسته بلندتر است. ساز سلانه دارای ۱۲ سیم است که با شنیدن آن بیشتر متوجه صدای زیر بودن آن می‌شوید. جالب است بدانید که ۶ سیم از این ساز برای کوک کردن به کار می‌رود و ۶ سیم دیگر که دارای طنین است برای بهتر نشان دادن رنگ و هارمونی موسیقی است.

چگونگی پیدایش ساز سلانه

دلیل نام‌گذاری این ساز به گفته سیامک افشاری این است که خیلی دیر به ابداع این ساز دست زده‌اند. این سلانه سلانه پیدا کردن سازی که جایش خالی احساس می‌شد، دلیل نامگذاری آن است. پیدایش یک ساز جدید جسارت می‌خواهد. کسی که به علم موسیقی مسلط باشد و سازی را ابداع کند که با ورودش به دنیای موسیقی نور و نوایی بیشتر پدید آید.

به گفته استاد حسین علیزاده موضوع اختراع ساز جدید ممکن است در ذهن هر آهنگساز و نوازنده‌ای شکل بگیرد. اما این که جسارت این کار را داشتن هم بسیار مهم است. جسارتی که باعث نشود تمام چند سال تلاش در حوزه موسیقی خود را زیر سوال ببرد.

با پیدایش ساز زهی سلانه در سال ۲۰۰۳ میلادی منجر به انتشار آلبومی با همین نام شد. این آلبوم با ۴ قطعه مهتاب، پگاه، آفتاب، شامگاه که قطعه‌های ۱۶، ۱۳، ۱۱ و ۲۱ دقیقه‌ای است شما را با تکنوازی این ساز آشنا می‌کند. حسین علیزاده در این آلبوم بداهه نوازی را در دستگاه بیات اصفهان، بیات کرد افشاری و سه گاه نواخته است. در واقع این ساز ترکیبی از سازهای تنبور، سه تار و بربط است اما صدایی کاملا متفاوت دارد.

بداهه نوازی با ساز زهی سلانه

به طور کلی اکثر نوازندگان ایرانی نظرشان بر این است که سازهای سنتی ایرانی برای تکنوازی مناسبند و خیلی سخت با بقیه سازهای ارکستری هماهنگ می‌شوند. همچنین این سازها را می‌توان بداهه نواخت. یعنی نوازنده با حس و حال خود شروع به نواختن قطعه دلخواه خود کند و تمامی نت‌های آن را به دست خود گیرد و بنوازد.

در بداهه نوازی، نوازنده بر اساس حس و حال آنی و در همان لحظه خود شروع به نواختن می‌کند. نیازی ندارد که روزها برای نوشتن نت زمان بگذارد و ملودی خاصی را تمرین کند. حتی ممکن است از همان بداهه نوازی یک قطعه شاهکار پدید آید. وقتی نوازنده از بداهه نوازی خود راضی باشد حال آن را تبدیل به ملودی می‌کند.