آشنایی با ساز دهنی زنبورک / خود صدای جادویی

موسیقی نو: ساز دهنی زنبورک، که به آن هارپ یهودی (jew ‘s harp) هم گفته می‌شود یکی از کهنترین سازهای موسیقی جهان با ساختاری به‌ظاهر ساده است. زنبورک سازی فلزی یا چوبی است با بدنه‌ای نعل‌شکل و زبانه‌ای که یک سر آن به وسط انحنای ساز وصل می‌شود.

 

در سازشناسی دسته‌بندی قطعی و مشخصی برای زنبورک تعیین نشده است، ولی زنبورک یکی از سازهای تیغه‌ای از ردهٔ خودصداهای(lamellophone)  دهانی است. این ساز از یک میله یا زبانه قابل انعطاف فلزی یا از جنس خیزران تشکیل شده که به یک قاب متصل است.  ساززننده این میله را در دهان خود قرار داده و با انگشتش میله را به لرزش در می‌آورد و تولید نت‌هایی می‌کند. نوازنده، قاب زنبورک را در میان دندان‌هایش می‌گیرد و با اینکار آرواره و دهان او به عنوان تشدیدگر صدای ساز عمل می‌کند.

 

در سازهای خودصدا تولید صدا به ارتعاش سیم‌ها یا دمیدن هوا بستگی ندارد و با ارتعاش بدنه خود ساز انجام می‌گیرد. از جمله سازهای خودصدا به جز زنبورک می‌توان به کالیمبا اشاره کرد.

زنبورک با اصول حاکم بر موسیقی کلاسیک و موسیقی مدرن مطابقت ندارد و توانایی اجرای نت‌های گام‌های موسیقی مثل مینور و ماژور را ندارد. از این رو در ساز نامیدن یا ننامیدن آن اختلاف نظر وجود دارد و در منابع آکادمیک رشته موسیقی و در کتب سازشناسی به عنوان ساز محسوب نمی‌گردد.

تاریخچه

 

باستان‌شناسان می‌گویند قدمت این ساز به قرن ۴ میلادی برمی‌گردد و اگرچه خاستگاه دقیق آن مشخص نیست، اما نخستین نقاشی‌های به‌دست آمده از این ساز نشان می‌دهد که ریشه آن به کشورهایی مثل مغولستان و چین برمی‌گردد.

برخی ریشه زنبورک را از خاورمیانه و اقوام یهودی دانسته و برخی آن را به آسیا شرقی نسبت می‌دهند . در هر حال ساختمان ساده این ابزار نشان می‌دهد که می‌تواند منشا واحد نداشته و توسط اقوام گوناگون به شکل جداگانه ساخته شده باشد.

 

ساز دهنی زنبورک در بسیاری از فرهنگ‌های گوناگون حضور دارد و دست کم ۴۰ نام گوناگون در زبانهای مختلف برای آن وجود دارد. ساز زنبورک با جادوباوری و آیین‌های شمنی ارتباط دارد زیرا صدای لرزشی آن را خلسه‌آور می‌دانند.

 

اجزای ساز زنبورک

ساز دهنی زنبورک از همان ابتدا از چوب، فلز، استخوان و به‌طور کلی چیزهایی ساخته می‌شد که در طبیعت و در دسترس انسان بود. این ساز از یک زبانه فلزی یا چوبی تشکیل شده که یک طرف آن به یک بدنه (فرام) گلابی‌شکل وصل است. این بدنه یک حفره رزونانس را شکل می‌دهد که نوازنده آن را در دهان خود نگه می‌دارد و زبانه ساز را فعال می‌کند. به این صورت که یا با انگشت‌ها آن را به صدا در می‌آورد یا به میله‌ای که در انتهای ساز است ضربه می‌زند.

نت‌هایی که با این ساز تولید می‌شوند بین ۴ تا ده نت از نت‌های هارمونیک‌ هستند. با این زبانه فقط می‌توان یک ارتفاع (زیر و بمی) را تولید کرد. در قرن ۱۸ نوازندگان خبره این ساز در اروپا از زنبورک‌هایی با دو زبانه و بیشتر در زیروبمی‌های متفاوت استفاده می‌کردند که گام‌های موسیقی را به طور کامل در بر می‌گرفت.

شیوه صحیح گرفتن ساز دهنی زنبورک با دست و دهان

۱. جایگاه و نحوه قرارگیری دست را تنظیم کنید.

اگر راست‌دست هستید با دست چپ خود و اگر چپ‌دست هستید با دست راست زنبورک را محکم در دست نگه دارید. با انگشت شست و اشاره خود حالتی شبیه c ایجاد کنید که بتوانید با آن فرام یا بدنه (frame) ساز را بگیرید. قسمت گرد زنبورک را با قسمت c مانند دست خود بگیرید.

چنگ از یک قاب دایره ای شکل و دو بازوی بلند تشکیل شده است که نی را محکم می کند.

۲. با انگشت شست و اشاره فرام را بگیرید.

مطمئن شوید که گیره (ضامن) (trigger) به سمت صورتتان نیست. گیره یا ضامن قسمتی است که از دهان‌گیر (reed) در قسمت وسط ساز، بیرون زده است. اگر گردی ساز از گردی‌ای که با انگشت شست و اشاره ایجاد کرده‌اید بیشتر است، از هر سه انگشت میانی و اشاره و شست برای گرفتن بدنه ساز استفاده کنید.

اگر چنگ شما گردتر از چنگال شما است ، از انگشت وسط و انگشت اشاره خود برای گرفتن شفت استفاده کنید. سپس با استفاده از انگشت شست خود قاب را محکم نگه دارید.

۳. جایگان آن را در دهان خود تنظیم کنید.

آن را در دهان خود قرار دهید. دندان های خود را در حدود ⅜ ”از هم باز کنید و بازوهای چنگ را به دندان های خود وارد کنید. دوباره ، چنگ را طوری قرار دهید که ماشه نی از صورت شما رو به رو باشد. نکته اصلی این است که لبه خمیده چنگ را محکم روی دندان های خود قرار دهید. دندان های خود را در بالای لبه خمیده قرار ندهید. چنگ یهودی را محکم به دندان های خود فشار دهید. ضروری است که به خاطر دندان های خود از فشار محکم استفاده کنید.

اگر چنگ را در موقعیت مناسب قرار ندهید، می توانید دندان خود را بشکنید.

 

۴. لب ها را درست و به اندازه باز کنید.

لب‌هایتان را کمی از هم باز کنید تا حدی که راه برای خروج صدا فراهم شود. برای اینکه صدای خوبی از زنبورک دربیاید باید با دندان‌هایتان تماس پیدا کند. دهانه آن باید شفاف باشد تا دهان‌گیر صدا تولید کند. لبهایتان را آرام باز کنید و کمی جمع کنید. راه را برای تولید صدا از طریق دهان‌گیر باز کنید.

ساز دهنی زنبورک، سازی مهم و جادویی

در تاریخ همواره بین ساز دهنی زنبورک و جهان‌های جادویی و اسرارآمیز ارتباطی تنگاتنگ وجود داشته است. نواختن این ساز در یک دوره در برخی کشورها از جمله روسیه ممنوع بوده است، زیرا به طور مستقیم با آیین شمنیسم مرتبط بود. در این آیین اعتقاد داشتند که با نواختن زنبورک می‌توان به جهان ارواح رفت. به‌طور کلی در گذشته، به منظور‌های مختلفی از این ساز استفاده می‌شد، اما امروزه آن را یک ساز ملودیک می‌دانیم که بیشتر کاربردی فولکلور دارد.
بسیاری از افراد نام ساز زنبورک را هم نشنیده‌انده و پژوهشگران حوزه موسیقی معتقند این ساز به‌طرز غیرمنصفانه‌ای به فراموشی سپرده شده است. امروزه در مطالعات دانشگاهی موسیقی در دنیا، دوره‌های درسی و مسترکلاس‌های زیادی به‌منظور شناخت بیشتر ساز زنبورک و انجام پژوهش درباره آن برگزار می‌شود.

محمد حسین بیگل یکی از بهترین زنبورک نوازهای ایران بوده است. حسن عطائیان و حامد اسلامیه هم از نوازندگان در قید حیات این آلت موسیقی خاص هستند .