آشنایی با ساز بادی_چوبی دودوک / ساز باستانی ارامنه

موسیقی نو: ساز بادی چوبی دودوک (به ارمنی Դուդուկ – به انگلیسی Duduk)، یا تزیراناپوق (به ارمنی ծիրանափող – به انگلیسی Tsiranapogh)  اصیل‌ترین ساز ارمنیان در بین دیگر سازهای ملی آنان به‌شمار می‌رود. موسیقی شناسان ارمنی، استناد به شواهد تاریخی و داده‌های باستان‌شناسی قدمت این ساز را به ۱۲۰۰ سال قبل از میلاد و تاریخ موسیقی دودوک ارمنی را به دوران پادشاهی تیگران بزرگ در سرزمین کوهستانی ارمنستان دانسته‌اند؛ ولی دانشمندان غربی قدمت این ساز را ۱۵۰۰ سال پیش می‌دانند.

تاریخچه ساز دودوک

دودوک را نی سنتی ارامنه معرفی کرده اند. این ساز یکی از سازهای باستانی محسوب می شود که قدمتی سه هزار ساله دارد. ساز دودوک مربوط به دوران پادشاهی تیگران بزرگ در سرزمین کوهستانی ارمنستان است. موسیقی شناسان ارمنی، استناد به شواهد تاریخی و داده‌های باستان‌شناسی قدمت این ساز را به ۱۲۰۰ سال قبل از میلاد و تاریخ موسیقی دودوک ارمنی را به دوران پادشاهی تیگران بزرگ در سرزمین کوهستانی ارمنستان دانسته‌اند؛ ولی دانشمندان غربی قدمت این ساز را ۱۵۰۰ سال پیش می‌دانند.

در سال ۲۰۰۵ میلادی یونسکو ساز دودوک را به عنوان شاهکار میراث معنوی و شفاهی بشریت معرفی کرد. ساز دودوک را غمگین ترین ساز دنیا می دانند و از آن در موسیقی متن فیلم های زیادی جهت زدن رنگ شرقی و عرفانی به موسیقی استفاده شده است.

ساختمان ساز دودوک

همان گونه که تار خوب را از چوب درخت توت می سازند و از چوب درخت گلابی برای ساختن کمانچه استفاده می‌کنند؛ برای ساخت دودوک هم از شاخه و چوب کهنه شده ساقه درخت پنجاه تا شصت ساله زردآلو استفاده می‌کنند.

در گذشته، دودوک را از استخوان و بعدها از نی می‌ساختند اما از سده پنجم میلادی از چوب و نی درساخت دودوک به صورت معیار درآمده است. در ۱۹۶۲ میلادی، یک گروه باستان‌شناس، طی حفاریهای خود در اطراف معبد گارنی و در میان آثار کشف شده از عصر سنگ به تعدادی هسته زرد آلو با عمر بیش از دوازده هزار سال و دودوک ساخته شده از قلم ساق پای لک‌لک، متعلق به هزاره اول پیش از میلاد، دست یافت.

این ساز استوانه ای شکل و توخالی است. اندازه ساز نیز در مناطق مختلف متفاوت است. ساز دودوک ۲۵ تا ۴۰ سانتی متر طول دارد و دارای ۹ حفره در سمت بالا و یک حفره در قسمت پایین پشت نی مخصوص انگشت شصت است. دودوک دارای یک نی کوچک است که قمیش نام دارد، طول آن ۹ تا ۱۴ سانتی متر است و وظیفه تولید صدا را به عهده دارد.

قمیش به وسیله بست چوبی انعطاف پذیری احاطه شده که در طول نی متحرک است. یعنی قمیش های مختلفی را می توان بر روی دودوک نصب کرد که هر کدام صداهای مختلفی را تولید می کنند.

نواختن ساز دودوک

نحوه فوت کردن و تولید صدا درای ساز کمی دشوار است و افراد کمی می توانند آن را بنوازند. برای نواختن ساز دودوک لازم است که نوازنده با تمام توان خود در آن بدمد. دودوک مانند یک نی معمولی نیست که به راحتی بتوان در آن فوت کرد.

رمز صدای غمناک و ویژه دودوک در استفاده از دو قطعه لوله هم محور، قطر بیشتر لوله و قدرت تنفسی فوق‌العاده نوازنده نهفته است.

در کار با دودوک ابتدا باید طرز باز کردن قمیش را یاد گرفت، چون قمیش ها در دودوک متحرک هستند، نوازندگان نسبتا حرفه ای مجموعه ای از قمیش ها را به همراه دارند تا با توجه به حس و حال خود از قمیش های مختلف برای تولید صداهای مختلف استفاده کنند.

تنظیم صدای دودوک

تنظیم صدای دودوک ارتباطی مستقیم با فرهنگ منطقه‌ای دارد که در محدوده آن نواخته می‌شود، چرا که حتی اندازه ساز نیز در مناطق مختلف متفاوت است. این ساز، که قدمتی چند هزار ساله دارد، دارای سه اندازه کوچک (۲۸ سانتیمتر)، متوسط (۳۳سانتیمتر) و بزرگ (۴۰ سانتیمتر) است. دودوک فقط دارای یک اکتاو، دو گام و دو نت است.

در سده بیستم میلادی، استادان موسیقی در ارمنستان تنظیمات دودوک یکسان‌سازی کردند و تنظیم آن را، برخلاف نتهای غربی،[dodecatoni or heptatonic]  درمقیاس دو نت در یک اکتاو (سوم یا چهارم) تعیین و تثبیت کردند. فن استفاده از انگشتان نوازنده نتهای اضافی لازم برای نزدیک شدن به مقیاس هفت یا دوازده نت را به دست می‌دهد.

نحوه نگهداری قمیش

نحوه نگهداری از قمیش بسیار مهم است. قبل از نواختن دودوک نوک قمیش را در ارتفاع چند میلی متری آب قرار می دهند. به همین دلیل قمیش تا حدی رطوبت دارد. قمیش را باید در محفظه ای سوراخ دار مثل ظرف پلاستیکی سوراخ دار قرار داد تا جریان هوا در اطراف آن برقرار باشد. در غیر این صورت کپک های سبزی روی قمیش چوبی دودوک رشد خواهد کرد و دیگر نمی توان با آن قمیش، دودوک نواخت.

جیوان گاسپاریان معروف ترین نوازنده دودوک

معروف ترین نوازنده دودوک، ژیوان گاسپاریان است که در سولاک ارمنستان زندگی می‌ کند. او از شش سالگی شروع به نواختن و یادگیری دودوک کرده و در ۲۱ سالگی اولین اجرا و تکنوازی ‌اش را در ارکستر سمفونیک تاتول آلتونیان داشته است.