آشنایی با ساز بادی قوشمه یا قمشه / سازی با نوای شاد و حماسی
موسیقی نو: ساز بادی قوشمه یا قمشه یکی از سازهای بادی و محلی شمال خراسان (بجنورد – قوچان – اسفراین – شیروان – آشخانه – فاروج) است. این ساز از دو استخوان متصل به طول ۲۰ سانتیمتر که در کنار هم چسبیده‌اند، تشکیل شده‌است. قوشمه دارای هفت، شش یا پنج سوراخ در روی ساز بوده و فاقد سوراخ پشتی است. کاملترین نوع آن قوشمهٔ هفت سوراخ است که با دارایی یک اکتاو کامل، می‌تواند هفت نت اصلی را بنوازد.
این ساز به لحاظ فرهنگی به‌شدت تحت تأثیر فرهنگ خراسان شمالی قرار گرفته و یکی از سازهای بسیار مهم و جا افتاده در این منطقه است و همین عامل سبب شده فنون و مهارت ساخت این ساز محلی در فهرست میراث ناملموس کشور به ثبت برسد.
مردمان کرمانج خراسان، از این ساز در مجالس شادی و رقص خود استفاده می‌کنند. دیده نشده که ساز قشمه در مراسم‌های عزاداری استفاده شود. قشمه بیشتر نوایی شاد و حماسی دارد.
قوشمه در کردستان به نام «دوزله» به معنی دو نی نامیده می‌شود (که در کردی به ساقهٔ گیاه نی «زه‌ل / زَل» می‌گویند). در مرکز و غرب خراسان (سبزوار و کاشمر) به این ساز «دو نیه» می‌گویند. این ساز به نام‌های «دوسازه» و «جفتی» نیز شناخته می‌شود. بهترین نوازندگان قوشمه در شمال خراسان و بهترین سازندگان ساز و سرساز در سبزوار قرار دارند. ساز قشمه به ساز «نی انبان» در جنوب شباهت دارد.
ساختمان ساز
قوشمه تشکیل شده است از دو زبانه (سرپیک) و دو لوله استخوانی که بر روی آن تعدادی سوراخ وجود دارد و این دو لوله در کنار هم قرار گرفته و با بست محکم می‌شوند. قوشمه توسط دو دست روبه‌روی دهان قرار می‌گیرد و انگشتان بر روی سوراخ‌های دو لوله قرار گرفته و سپس با دمیدن هوای موجود در دهان به درون زبانه‌ها و ورود آن به درون لوله و سپس اجرای نت خوانی توسط انگشتان بر روی سوراخ‌های قوشمه، آهنگ خاص ایجاد می‌شود.
ساختمان قوشمه تشکیل شده است از دو قسمت اصلی، سرپیک را معمولاً از لوله‌ای فلزی که از جنس برنج است، می‌سازند. در گذشته از نی استفاده می‌شده است. این لوله در اندازه‌های ۳۰ تا ۴۰ میلی‌متر بوده، روی این لوله را برشی به‌صورت موازی با آن می‌زنند و در آخر نخ‌ها را به دورش می‌پیچند و محکم می‌کنند.
لوله‌های صوتی از دیگر قسمت‌های اصلی ساختمان قوشمه است، جنس این لوله‌ها از استخوان بال قوش یا درنا و در موارد محدود از نی و حتی از لوله‌های فلزی (آنتن تلویزیون) ساخته می‌شود. لوله‌ها معمولاً در اندازه‌های ۱۴۵ تا ۱۷۰ میلی‌متر تهیه می‌شوند. البته در لوله‌های استخوانی که از پرندگان تهیه می‌شود طول لوله‌ها بستگی به طول بال پرنده دارد. بر روی هر یک از این لوله‌ها، سوراخ‌هایی در اندازه‌های نسبتاً مساوی ایجاد می‌شود. این سوراخ‌ها در قوشمه‌ها بین پنج تا هفت سوراخ است. این لوله‌ها به‌وسیله سیم‌های به هم متصل می‌شوند که در اصطلاح محلی بست می‌گویند.
جنس ساز
جنس اصلی این ساز از استخوان بال عقاب، قوش یا پرندگان شکاری درشت جثه است (استخوان کرکس به علت بزرگی بیش از حد برای این کار مناسب نیست). عده ای نیز با استخوان دُرنا این ساز را می‌سازند. بدین شکل که استخوان سر بال جسد تلف شدهٔ حیوان را که جدا کرده و بعد از پرداخت و آماده‌سازی، سوراخ می‌کنند و دو استخوان را با چسب یا موم و عسل به هم می‌چسبانند و با سیم مسی فاصلهٔ بین سوراخ‌ها را تزیین می‌کنند. عده ای از سازگرها معتقدند استفاده از چسب زنگ صدای ساز را می‌گیرد و مناسب نیست.
سازنده‌های قوشمه آن را با مته ای مخصوص سوراخ می‌کنند و بسیار مهم است که سوراخ‌ها کاملاً روبروی هم و هم اندازه و در تناسب با اندازهٔ استخوان باشد. قشمه‌هایی که در مرحله ساخت سوراخ‌های کوچک داشته باشند صدای خفه ای دارند و پرتاب صدا ندارند. از طرفی اگر سوراخ‌ها بیش از حد بزرگ باشد صدا ضعیف و کم حال می‌شود. مهمترین نکته روبروی هم بودن دقیق سوراخ‌ها است که در صورتی که روبروی هم نباشد باعث خروجی صدای اضافه و فالش زدن ساز می‌شود.
قدیمی‌ها بر این باور بودند که برای ساخت قشمه باید عقاب مرده پیدا کرد و اگر حیوان را به قصد ساخت قشمه شکار کنی، گناه فراوانی دارد و آن ساز خیر نخواهد داشت. متأسفانه تعداد عقاب‌هایی که در طول سالهای متوالی در خراسان فقط به قصد ساخت قوشمه شکار شده‌اند، کم نبوده‌است.
از آنجا که پیدا کردن قوشمه استخوانی کار ساده ای نیست و قیمت بالایی دارد و در مقابل ضربه و افتادن بسیار شکننده و آسیب‌پذیر است، عده ای این ساز را با نی، لوله مسی، آلمینیوم و پلاستیک هم ساخته‌اند. اما طبق نظر اساتید بهترین صدادهی قشمه در نوع استخوان آن است.
در سالهای اخیر حمید ذبیحی یکی از نوازندگان قوشمه در سبزوار توانست با قالب‌گیری و تزریق پلاستیک، قوشمه پلاستیکی درست کند که کیفیت صدای قابل قبولی دارد، جلو شکار بی رویهٔ عقاب‌ها را می‌گیرد و از قیمت بسیار پایین‌تری نسبت به قوشمهٔ استخوانی برخوردار است.
سرساز
بر روی استخوان دو سرساز قرار دارد که سبب صدادهی ساز می‌شود. این سر سازها در قدیم از انتهای نی‌های نازک تهیه می‌شد. بدین شکل که با برش روی لبهٔ نی و ایجاد یک زبانه سرساز می‌ساختند. سرسازهای قدیم پس از چند دقیقه نواختن خیس می‌شد و به ساز می‌چسبید و صدا را خراب می‌کرد. امروزه برای ساخت سرساز از تراشه‌های برنجی استفاده می‌شود و قمیش را با نخ بر روی آن می‌بندند. قمیش خود از جنس یک نوع نی مخصوص است که در سازهایی مثل کلارینت هم استفاده می‌شود و قیمت نسبتاً بالایی دارد.
استاد ابتدا قمیش را با مهارت خاصی تراش می‌دهد. بستن قمیش بر روی سرساز باید توسط استاد انجام شود و هر استاد با توجه به سلیقه و میل خود قشمه اش را کوک می‌کند. کوک قشمه می‌تواند در وضعیت کم نفس (با صدا دهی کمتر و نیاز به نفس و دمیدن کمتر) و پر نفس (با صدا دهی بیشتر و نیاز به نفس و دمیدن بیشتر) باشد.
استادها معمولاً هر دو سرساز را روی یک نت کوک می‌کنند و این اتفاق به صورت گوشی است (یعنی استاد ساز را با گوش دادن و بدون دیاپازون یا تیونر کوک می‌کند). در مواردی استاد یک سرساز را روی یک نت و یک سر ساز را روی همان نت با گام متفاوت کوک می‌کند که ممکن است از نظر سایرین به نظر برسد که ساز کوک نیست اما این نوع کوک سلیقهٔ خود استاد است و برای برنامه‌ها و اهنگ‌ها و مقام‌های خاص استفاده می‌شود. از نظر نت این ساز بیشتر روی یکی از نت‌های فا – سل – لا – کوک می‌شود. رایج‌ترین کوک سرسازهای قشمه بین فا و سل در گام ماژور است.
نواختن
قوشمه همیشه با همراهی دهل، دایره، دف، طبله یا سازهای کوبه ای نواخته می‌شود. عده ای در مراسم‌های عروسی این ساز را با ریتم (مترونوم) کیبورد همراه می‌کنند.
قبل از نواختن قشمه باید آن را کوک کرد. نوازنده این کار را با زبان خود انجام می‌دهد. او برای زیر و بم کردن صدای ساز و همسان سازی سرسازها از زبان و آب دهان خود استفاده می‌کند.
گرداندن نفس
مهمترین و سخت‌ترین قسمت در یادگیری ساز قشمه فن “نفس گردان ” یا “نفس گردون ” است. بدین صورت که نوازنده باید بدون قطع شدن نواختن ساز، پیوسته در ساز بدمد و برای تنفس در لحظه باید بتواند هوا را در لُپ‌هایش ذخیره کند و از لُپ‌ها در ساز بدمد و در همان موقع که ریه بیکار می‌ماند از بینی نفس بکشد.
این فن تنها با تمرین و ممارست به دست می‌آید و عده ای با نی و لیوان آب و عده ای با شیر آب نفس گردون را تمرین می‌کنند.
قشمه جزء سازهای محلی و موسیقی مقامی است و نواختن آن در مقام‌های مختلف شکل می‌گیرد؛ مثلاً مقام شاه ختایی. مقام الله مزار. مقام چهار بیتی. مقام رقص چوب و یک قرصه و دوقرصه.
این ساز از لحاظ اندازه جزء کوچکترین سازهای جهان است که به نسبت اندازه اش یکی از بلندترین صداهای ممکن را تولید می‌کند.
خرید و فروش و تهیه
سازندگان ساز قشمه معمولاً استخوان را از شکارچیان یا چوپان‌ها یا روستائیان خریداری می‌کنند. سپس متناسب با اندازه دهانه استخوان سرساز متناسب را برای آن تراش می‌دهند و قمیش را روی آن می‌بندند و ساز را می‌فروشند. قیمت قشمه استخوانی با توجه به اندازه، جنس استخوان، کیفیت ساز، تناسب سوراخ‌ها و کوک بودن وپرتاب صدا متفاوت است، اما در مجموع قشمه قیمت بالایی دارد و برای یک قشمه متناسب با استانداردهای لازم باید معادل مبلغ، بین ۱۰۰ تا ۲۰۰ دلار آمریکا هزینه کرد.
نوازندگان معروف قوشمه
- استادان بزرگ شمال خراسان:
- مرحوم استاد علی ابچوری در بجنورد
- استاد منوچهر یزدانی در ماله و سملقان
- استاد علی اکبر بهاری در چناران
- استاد خان محمد آدینه در شیروان
- استاد فرهاد باغچقی نوازنده جوان و صاحب سبک در بجنورد
- مرحوم استاد اسماعیل سازنده در سبزوار
- استاد حسین صالح آبادی در سبزوار
- استاد هادی سخن نوازنده و سازندهٔ چیره‌دست‌ساز و سرساز در سبزوار
- استاد حسین رفیعی در سبزوار
- استاد هادی درقدمی سازنده چیره‌دست‌ساز قوشمه در سبزوار
- استاد اصغر آذری در کاشمر
